ԵԳ Երիտասարդական Գրասենեակ
Related Articles
Դիցաբանութիւն
(աստուածներ)
Դիցաբանութիւնը մարդկութսեան հոգեւոր մշակոյթի մասն է, որ կը ներկայացնէ վաղ շրջանի մարդու աշխարհայեացքը, երեւակայութիւնը, պատկերացումը, բնութեան ու մարդկային ընկերութեան յարաբերութիւններու մասին:
Դիցաբանութիւն կը կոչուի նաեւ այն գիտութիւնը, որ կ՛ուսումնասիրէ դիցաբանական առասպելները, անոնց ծագումն ու զարգացումը:
Մարդկութեան գիտութեան զարգացման այն շրջանին, երբ տակաւին միախառնուած հանդէս կու գային գիտելիքը, երեւակայութիւնն ու հաւատքը, մարդը փորձած է բացատրութիւն տալ բնական երեւոյթներուն եւ ընկերային յարաբերութիւններուն եւ ստեղծած է երեւակայական զանազան ոգիներու, դիւցազուններու եւ աստուածներու իր համակարգը:
Աստիճանական զարգացում կրելով՝ այդ համակարգը առաւել կանոնաւորուած է, զատուած են գլխաւոր եւ երկրորդական աստուածները, որոշուած են անոնց դերերը (չար կամ բարի), ճշդուած են երկրորդական աստուածները, կիսաստուածները (հերոս), մարմնաւորելով բնութեան որեւէ տարերք:
Նախնական դիցաբանական պատկերացումները իւրաքանչիւր ազգակից ժողովախումբերու համար եղած է ընդհանուր, սակայն խումբի տրոհումին հետ, ինչպէս սովորութիւնները, կենցաղը, լեզուն, հաւատալիքները նոյնպէս ձեւափոխուած են տեղային պայմաններու համաձայն եւ մասամբ հեռացած իրարմէ:
Միեւնոյն ատեն, կազմաւորուող ազգերը իրենց թէ՛ լեզուի, թէ՛ բարքերու, թէ՛ հաւատալիքներու մէջ կրած են հարեւան ժողովուրդներու ազդեցութիւնները:
Հայ դիցաբանութիւնը, ինչպէս նաեւ լեզուն, ունին շատ ընդհանրութիւններ արիական ժողովուրդներու լեզուի եւ դիցաբանութեան հետ, որովհետեւ հայ ժողովուրդը հնդեւրոպական ընտանիքի ինքնուրոյն ճիւղերէն մէկն է: Սակայն իր կազմաւորման վաղ շրջանին շփուելով միտանական, ուրարտական եւ այլ մշակյոթներու հետ՝ փոխադարձ ազդեցութիւններու մէջ մտած է անոնց հետ եւ ստեղծած իր՝ տեղական նկարագիրը կրող դիցաբանութիւնը:
Մեր օրերը հասած ամենակատարեալ դիցաբաութիւնը յունականն է, որովհետեւ ժամանակին գրի առնուած ու համակարգուած է Հոմերոսի, Հեսիոտոսի եւ այլոց կողմէ:
Հայ դիցաբանութիւնը ո՛չ միայն օրին գրի առնուելով չէ պահպանուած, այլ առաւել՝ քրիստոնէութեան ընդունման ու բռնի տարածման շրջանին հետեւողանօրէն ոչնչացուած է, որպէս արգելք նոր կրօնքի տարածումին: Պահպանուած են փշրանքներ միայն՝ ցրուած հայ մատենագրութեան մէջ:
Աղբիւրներու պակասը կամ բացակայութիւնը յաճախ առիթ տուած է օտար եւ հայ բանասէրներու՝ հայ դիցաբանութեան ծագումը կապել յունականին, պարսկականին, հնդկականին եւ այլն, մա՛նաւանդ որ ժողովուրդները ունին նոյն կամ նման աստուածներ:
Հայկական Դիցարանը
Սկզբնաւորութիւն առնելով հայ ժողովուրդի կազմաւորման շրջանին (մօտ 8-րդ դար Ն.Ք.), հայ դիցաբանութիւնը ձեւաւորուած է դարերու ընթացքին եւ Ք.Ա. 5-4-րդ դարերուն վերածուած է ամբողջական համակարգի՝ աստուածները դնելով ընտանեկան կապերու մէջ:
Հայկական դիցարանի հիմնական աստուածներէն էին՝ Արամազդ, Անահիտ, Աստղիկ, Վահագն, Միհր, Տիր, Նանէ, Նար, Ամենաբեղ, (Ամանոր, Վանատուր), Սպանդարամետ, նաեւ կիսաստուածներ՝ Հայկ, Արա, Տորք Անգեղ:
Արամազդ
Արամազդը հայ դիցարանի գլխաւոր եւ հայր աստուածն է: Իր էութեամբ կը համապատասխանէ յունական Չէոսին (Զեւս), պարսկական Ահուրմազդային (Ահուր-տէր, Մազդա-գերագոյն իմաստութիւն), հռոմէական Իւպիտերին, հնդկական Ինտրային, բաբելական Մարդուկին եւ այլն: Արամազդը իմաստուն-ամենագէտ է, երկինքի եւ երկրի ստեղծողը, երկրին լիութիւն պարգեւողը: Ան մեծարուած է Զարին, Մեծն ածականներով: Արամազդի գլխաւոր բագինը գտնուած է Բարձր Հայքի Դարանաղեան գաւառի Անի ամրոցի մէջ (ուր կը թաղուէին Արշակունի արքաները): Արամազդն ունի մէկ արու զաւակ՝ Միհր եւ երեք աղջիկներ՝ Անահիտ, Աստղիկ, Նանէ:
Արամազդի ամուսնացած ըլլալու մասին յիշատակութիւն չկայ եւ կը կարծուի, թէ ան ալ Զեւսի պէս կրնայ զաւակի ծնունդ տալ: Կարգ մը հայ բանասէրներ կը մերժեն այն տեսակէտը, թէ Անահիտը Արամազդի կինն է, յենելով այն տեղեկութեան, թէ ան դուստրն է Արամազդին: Գիտնական Մ.Փաշայեան Անահիտը կը ներկայացնէ որպէս Արամազդի դուստրն ու կինը միաժամանակ: Ան կը յիշէ, թէ նման մտածողութիւնը յատուկ էր հին աշխարհի գրեթէ բոլոր ժողովուրդներուն: Այսպէս՝ Հերան Զեւսի ե՛ւ քոյրը, ե՛ւ կինն էր: Եգիպտական Օզիրիս (Օսիրիս) մեծ աստուածը Իզիտայի որդին եւ ամուսինն էր, Ոպմիզդը (պարսկ.) ամուսինն էր իր քրոջ եւ մօր:
Ռամզէս Բ. փարաւոնը իր չորս աղջիկներու ամուսինն էր, վերջապէս Տիգրան Դ. ամուսնացած էր իր քոյր Էրատոյի հետ:
Իր ողջ հզօրութեամբ մէկտեղ, Արամազդի պաշտամունքը Հայաստան այնքան տարածուած չէր, որքան Անահիտինը:
Անահիտ
Անահիտի պաշտամունքը Առաջաւոր Ասիոյ մէջ շատ տարածուած ըլլալուն հետեւանքով արժանացած է օտար եւ հայ շատ բանասէրներու ուշադրութեան:
Անահիտի մասին բազմաթիւ տեղեկութիւններ պահպանուած են հին մատենագրութիւններու մէջ: Հնագոյն տեղեկութիւնը կու տայ «Աւեստան», որ խմբագրուած է Աքեմէնեաններու օրօք (Ք.Ա.4-րդ դար):
Արժէքաւոր տեղեկութիւն կու տայ յոյն աշխարհագրագէտ Ստարբոնը, Անահիտի պաշտամունքի գլխաւոր յատկանիշը նկատելով հետերիզմը: Յոյն պատմագիրներէն Անահիտը յիշատակած են նաեւ Պլուտարքոսը, Կիկերոնը, Տիոն Կասիոսը եւ այլն:
Հայ մատենագրութեան մէջ Անահիտի մասին յիշատակութիւններ կան Ագաթանգեղոսի, Փ.Բիւզանդի, Խորենացիի, Շիրակացիի, Գր.Տաթեւացիի եւ այլոց քով:
Հայ հեթանոսական կրօնքի մէջ Անահիտի պաշտամունքը անբաղդատելի է: Հայ թագաւորները անկէ խնամակալութիւն կը հայցէին: Ան կեցուցիչ ու պահպանիչ էր Հայոց Աշխարհին, «Որով կեայ եւ զկենդանութիւն կրէ երկիրս Հայոց»: Անահիտը ունի ստեղծագործող ու ծննդաբերող ունակութիւններ: Անահիտի հիմանական էութիւնը պտղաւորութիւն, արգասաւորութիւն, մայրութիւնն է: Մ.Փաշայեան կը գտնէ, թէ նման հզօր ու տարածուած պաշտամունքը անպայմանօրէն հնագոյն արմատներ ունէր եւ սկիզբ կ՛առնէր մայրիշխանութեան շրջանէն (8-6 հազարամեակ), երբ կին-մայրն էր տոհմի գլխաւորը:
Անահիտին տրուած «մայր ամենայն զգաստութեան» բնորոշման հակառակ՝ անոր պաշտամունքի հետ սերտօրէն կապուած էր հետերիզմը (կրօնական սրբազան պոռնկութիւն):
Կրօնական հետերիզմը շատ ընդհանրացած երեւոյթ էր հին աշխարհի մէջ, կապուած մայր աստուածուհիներու պաշտամունքին: Այս ձեւով Անահիտը աղերսներ ունի բաբելական Իշտարին, սուրիական Աստարտային, հռոմէական Կիսելլային, յունական Արտեմիսին եւ այլն:
Մայր աստուածուհիի տաճարին շուրջ իր կուսութիւնը զոհող աղջիկը կը մնար պատուաւոր եւ կրնար ամուսնանալ: Ծէսին կը մասնակցէին նաեւ իշխանադուստերը:
Հայ պատմիչները անտեսելով այդ ծէսի կրօնական բնոյթը, կամ լռած են այդ մասին, կամ արտայայտուած խորշանքով, քանի որ քրիստոնէական սկզբնական դարերուն սովորութիւնը տակաւին կը մնար: Փ.Բիւզանդը կը գրէ.-«Եւ հին աստուածներուն պոռնկութեան գործին նման խաւար պաշտամունք կը կատարէին®»:
Անահիտի բագինին քով ամուլ կիներ կը յարաբերէին օտար տղամարդոց հետ եւ յղիանալով՝ զայն կը վերագրէին Անահիտին:
Պտղաբերութեան, մայրութեան, ծննդաբերութեան դիցուհիին յատուկ այս ծէսը ոչինչով կը ստուերէ Անահիտի պաշտամունքը:
Աւելի ուշ Անահիտի պաշտամունքը երկճիւղուեցաւ: Մարմնական սիրոյ եւ յարակից ծէսերով ուղեկցուող պաշտամունքը անցաւ Աստղիկին, իսկ Անահիտը մնաց «մայր ամենայն զգաստութեան, ծնունդներու հովանաւոր, պտղաւորման ու արգասաւորութեան բաշխիչ, ընտանեկան օճախի պահապան»:
Անահիտը համանման դիցուհիներու պէս (Իշտար, Արտեմիս) ունի նաեւ ռազմական յատկանիշներ, որ սակայն շեշտուած չէ եւ մայրիշխանութեան շրջանի յիշողութիւն է:
Անահիտի բագինները կ՛ըլլային հսկայական, արձանները կը շինուէին ոսկեձոյլ, արծաթաձոյլ, պրոնզ, որ կ՛ոսկեջրուէր եւ լաւ աւար էին թշնամիներու համար եւ հակառակ անոնց առատութեան, չափազանց քիչ բան հասած է մեր օրերը:
Անահիտի գլխաւոր տաճարը կը գտնուէր Եկեղեաց գաւառի Երիզա (Երզնկա) աւանին մէջ: Գաւառը կոչուած է նաեւ Անահտական: Երկրորդ մեծ տաճարը Արտաշատ էր: Սակայն գրեթէ բոլոր գաւառներու մէջ կային Անահիտի պաշտամունքի վայրերը: Իր պատուանուններէն էին՝ «Ոսկեմայր», «Մեծամայր», «Ոսկեծին» (Ոսկեմատ), «Ոսկեհատ» եւ այլն, որոնցմէ քանի մը հատը եղած են նաեւ աղջիկներու անուններ:
Իբրեւ պտղաբերութեան դիցուհի, Անահիտը սերտօրէկ կ՛առնչուի բուսականութեան եւ ջուրի: Այդ կը փաստեն իրենց կապուած տօներու ծէսերը: Անահիտի տօներէն էր Յուլիս ամսուն նշուող Վարդավառը, որ յետագային եկեղեցին քրիստոնէացուց: Վարդավառ բառը սանսկրիտերէն կը բացատրեն՝ վարդ-ջուր եւ վառ-սրսկել, ցօղել: Ուրեմն վարդավառ կը նշանակէ ջրասրսկում: Այդ օրը ժողովուրդը ցորենի հասկեր կը տանէր եկեղեցի, արտասանելով՝ «Աստուած, պարզերես պահէ մեզ վարդավառի ձիւն ու բուքէն, Փետրուարի տաք ու շոգէն»: Ասիկա պտղաբերութեան աստուծոյ ուղղուած խնդրանք է: Վարդավառին հարսերն ու աղջիկները զանազան ծաղիկներէ ու թարմ ոստերէ փունջեր կը շինէին: Ամուլ կիները ուխտի կ՛երթային կարգ մը մատուռներ, սուրբ վայրեր, որպէսզի բեղմնաւորուին: Այս ամէնը կը փաստեն, որ Վարդավառը պտղաւորման դիցուհիին նուիրուած տօներէն է:
Իբրեւ արգասաւորութեան դիցուհի Անահիտ կ՛առնչուի ջուրի, այդ կը փաստեն Հայաստանի մէջ անոր նուիրուած գետերը, լիճերը, աղբիւրները, այսպէս՝ Մեծամօր այղր լիճերը: Իսկ Վարդավառին իրարու վրայ ջուր ցանելը յիշողութիւն է հեթանոսական շրջանի անոր արձաններու շուրջ կատարուող խաղերուն, երբ ջուր կը ցանէին արձանի եւ իրարու վրայ:
Քրիստոնէութեան տարածման շրջանին, ինչպէս բոլոր աստուածներու հետ կապուող ծէսէրը, այդպէս ալ Անահիտի կարգ մը յատկանիշներ եկեղեցին կապեց Աստուածածնայ անուան հետ, ինչպէս՝ ընտանիքի հովանաւոր ըլլալը, բարի ծնունդ պարգեւելը, աղջիկներուն յաջող ամուսնութիւն եւ չբեր կիներուն զաւակ տալը, բերքի առատութիւն շնորհելը, հիւանդներու բուժիչ ըլլալը եւ այլն:
Գր.Լուսաւորիչ կը փլէ Անահիտի տաճարները եւ տեղը Աստուածածնայ եկեղեցիներ կը շինեցնէ, իսկ դիցուհիին տօները կը կապէ Աստուածածնայ, ինչպէս՝ Նաւասարդի տօնը-Վերափոխումն, -գարնանային տօնը՝Ապրիլ 6-Աւետման տօն:
Անահիտի պաշտամունքին կապուած էր նաեւ ցուլի տոտէմի պաշտամունքը, քանի որ ցուլը նոյնպէս շատ ազգերու քով խորհրդանշած է երկրագործութիւն եւ առատութիւն: Տաճարներուն քով կ՛արածէին անոր նուիրուած սրբազան ցուլեր՝ ճակատնուն ճերմակ նշանով, որ կ՛ազդարարէր անոնց անձեռնմխելիութիւնը: Ուշագրաւ է, որ այս նոյնպէս անցած է Աստուածածնայ: Ճակատին նշանով ծնած եզը կը կոչուի «Տիրամօր նշան» ունեցող եւ կը նուիրէին Տիրամօր վանքին:
Ինչպէս Անահիտին, անյպէս ալ Աստուածածնայ նուիրուած էին բազմաթիւ գաւառներ, գիւղեր, լեռներ եւ այլն:
Աստղիկ
Ընդունուած է ըսել, թէ Անահիտ-Աստղիկը հայերուն քով նոյն դիցուհին էր եւ 4-5-րդ դարերուն (Ք.Ա.) արդէն պաշտամունքը երկճիւղուած էր ու Անահիտին վերագրուած սիրոյ յատկանիշը՝ յարակից ծէսերով, փոխանցուած էր Աստղիկի:
Աստղիկին նուիրուած մեծագոյն տաճարը կը գտնուի Տարօն գաւառի Աշտիշատ (Յաշտիշատ) աւանը: Հոն կար Աստղիկին նուիրուած երկրորդական տաճար մը եւս, զոր կը կոչուէր «Վահագնի սենեակ», որովհետեւ ըստ դիցաբանութեան Վահագնի Աստղիկին ամուսինն էր: Տարօնի մէջ կար երկրորդ տաճար մը Անահիտի համար եւ այդ երեք մեհեանները միասին կը կոչուէին «Վահէ Վահեան»: Այս մասին Ագաթանգեղոսը կը գրէ.-«Զի յայնժամ տակաւին եւս չէն կային երեք բագինք ի նմա, առաջին՝ մեհեանն Վահէ Վահեան, երկրորդն՝ Ոսկէմօր, Ոսկէծին դից, եւ բագինն ի յայս անուն Ոսկէհատ, Ոսկէմօր դից եւ երրրորդ մեհեանն անուանեալ Աստղկան դից, Սենեակ Վահագնի կարդացեալ է, որ է ըստ յունականին՝ Ափրոդիտէս»:
Որպէս սիրոյ եւ հեշտանքի դիցուհի Աստղիկը կը բաղդատուի Ափրոդիտէին, Աստարտէին, Իշտարին, Իզիտային, Կիբբելլային եւ այլն:
Գ.Սրվանձտեանցը իր «Գրոց-Բրոց» գիրքին մէջ կը պատմէ Աստղիկի մասին ժողովուրդի մէջ պահպանուած հետեւեալ աւանդութիւնը: «Եփրատը երբ Մշոյ դաշտը կը մտնէ, Կնճան սարերուն մէջ զարնուելով քարերուն՝ նեղ կիրճով մը սեղմուելով գո¯ւռ-գո¯ւռ ձայն մը կ՛արձակէ եւ այդ տեղը կը կոչուի գուռ-գուռայ, որ Աստղիկի լոգարանն է եղեր: Եւ քանզի գիշերները լուացուելու սովորութիւն ունէր Աստղիկը, Դաղօնաց սարի վրայ մեծ կրակ կը վառէին տարփաւոր կտրիճները, որու լոյսով կը դիտէին Աստղիկի չքնաղ գեղեցկութիւնը: Հնարած է Աստղիկ, որ մշուշ պատէ այն ամբողջ միջավայրը, այսինքն՝ Մշոյ Դաշտն ծագաց ի ծագս թէ ամրան, թէ ձմեռն, մինչ ի ծունկս սարերուն, որով անհնարին կը լինի որեւիցէ կողմին լեռներէն տեսնուիլ, եւ գուցէ այս շարունակ թանձր մշուշէն այդ երկիրը կոչուած լինի Մուշ: Արդէն բնակիչք այս երկտող յանկերգը կ՛երգեն՝
Մշոյ սարեր մշուշ է,
Իր հողն ու ջուրն անուշ է»:
Ըստ Սրվանձտեանցի Տարօնի մէջ շատ վայրեր, քարեր, սարեր, աղբիւրներ եւ այլն կոչուած են Աստղիկի անունով:
Նանէ
Արամազդի երկրորդ դուստրն է. անոր ծագումին մասին հայ եւ օտար բանասէրներ հակասկան կարծիքներ կ՛արտայայտեն: Ոմանք Նանէն կը նկատեն օտարամուտ դիցուհի: Բանասէրներ Գր. Ղափանցեան եւ Կ.Մ. Փաշայեան փաստած են, որ Նանէն բնիկ հայ դիցուհի է եւ Արամազդի ծնունդը: Ան խորունկ հետքեր ձգած է հայ ժողովրդական հաւատալիքներու, ծէսերու, կենցաղային սովորութիւններու վրայ:
Նանէ կը նկատուի իմաստութեան, հնարագիտութեան եւ տանտիկինութեան դիցուհի: Հայ ընտանիքներու մէջ մինչեւ վերջերս ալ հեղինակութիւն են մեծ մայրերը, օճախի պահապան սիւնը եւ կը կոչուէր Նանէ, Նանի, Նան:
Ալիշան կը գրէ, թէ սկանտինաւեան ժողովուրդներն ալ ունին նման դիցուհի մը, որ կը համապատասխանէ յունաց Աթենասին եւ անոր պէս իմաստութեան ոգի: Հայոց մէջ ալ ծննդաբերութեան գործը վստահուած էր նոյն «նանիներուն», այսինքն՝ փորձառու տարիքոտ կիներու:
Ինչպէս գիտենք, Նանէն մեծ դեր ունի նաեւ մեր ժողովրդական դիւցազնավէպի՝ «Սասնայ Ծռեր»ու մէջ: Ան Դաւիթին մշտական բարի խորհրդատուն է: Միեւնոյն ատեն ան է, որ Դաւիթը կը քաջալերէ ու կը ղրկէ թշնամիներու դէմ մարտի: Այս յատկանիշով նոյնպէս ան կը նմանի յունաց ռազմի դիցուհի Աթենաս Պալասին: Նանէն կարեւոր դիցուհի է նաեւ պարսից եւ վրաց համար:
Հայոց դիւցազնավէպին մէջ Նանէի յատկանիշներէն է ցանքի հովանաւորութիւնը: Սասնոյ պառաւը (Նանէ) միշտ արտ մը ունի՝ կորեկ կամ շողգամ, ուր Դաւիթ որս կ՛ընէ ու կը յանդիմանուի անկէ:
Կ՛ենթադրուի, թէ Նանէն եղած է հնդեւրոպական ու նաեւ արեւելեան այլ ժողովուրդներու քով յայտնի հնագոյն դիցուհիներէն մին, որ ժողովուրդներու կազմաւորումէն ետք իւրաքանչիւր ազգի քով ստանձնած է տարբեր դերեր կամ խորացուած է անոր յատկանիշներէն մէկը՝ տեղական պայմաններու համաձայն:
Միհր
Արեւը բոլոր ժողովուրդներու կողմէ նկատուած է կեանքի աղբիւր եւ պաշտուած է որպէս աստուած: Արեւի պաշտամունքը հայոց մէջ նոյնպէս կարեւոր տեղ կը գրաւէ եւ անոր պաշտամունքին միացած է կրակի պաշտամունքը: Կրակի տարրին տիրապետելու կարեւորութիւնը արտայայտող սքանչելի գործ է յունական առասպելը Պրոմեթէոսի մասին, որ կրակը կը գողնայ աստուածներէն ու կու տայ մարդոց, այդպիսով ինքզինք գիտակցօրէն դատապարտելով յաւերժական տառապանքի: Հոս կրակը կը խորհրդանշէ նաեւ գիտութիւնը:
Թէ կրակի պաշտամունքը տարածուած եղած է հայոց մէջ, կը վկայէ նաեւ Մ.Խորենացի:
Միհրը հայոց համար աւելի կրակի, քան արեւի աստուած է եւ կը համապատասխանէ այլ ժողովուրդներու կրակի աստուածութիւններուն՝ յունական Հեփեստոսին, հռոմայական Վուլկանին, իրանական Միթրային, Հնդկանա Ագնիի եւ այլն:
Ագաթանգեղոսը Գր. Լուսաւորիչի գործունէութեան մէջ կը յիշէ նաեւ Միհրի տաճարի կործանումը «Գայր հասանէր ի Միհրական մեհեանն անուանեալ որդւոյն Արամազդայ, ի գիւղն զոր Բագայառիճն կոչեն ըստ պարթեւերէն լեզուին: Եւ զայն ի հիմանս սերել խլէին եւ զգանձն մթերեալ աւար հարկանէին եւ աղքատաց բաշխէին եւ զտեղիսն նուիրէին եկեղեցւոյ»:
Միհրի գլխաւոր մեհեանը Բարձր Հայքի Դերջան գաւառի Բագայառիճ աւանի մէջ էր: Կ՛ենթադրուի, թէ Գառնիի տաճարը, զոր Տրդատ կառուցած էր, նոյնպէս կը պատկանէր Միհրի:
Միհրի տօնը կը կատարուէր Փետրուար (Մեհեկան) 14-ին, երբ մարդիկ տաճարէն կրակ կը տանէին տուն ու կը նորոգէին օճախը: Եկեղեցին այս տօնը կոչուած է Տեառնընդառաջ:
Տաճարները Միհրի անունով կոչուած են Մեհեան:
Միհրէն ունինք Միհրան, Միհրդատ, Մհեր անունները:
Տիր
Տիրը հայոց դիցարանի մէջ կը ներկայանայ որպէս գիտութեան դպիր, ուսուցիչ, արուեստի, գիտութեան, ճարտասանութեան հովանաւոր: Ան Արամազդի գրագիրն է: Կը համապատասխանէ յուանական Հերմէսին, հռոմայական Մերկուրիոսին եւ յատկապէս յունական Ապոլլոնին, որ արուեստներու հովանաւորն էր ու միեւնոյն ատեն Տիրի պէս՝ երազներ մեկնող: Ան նաեւ միջնորդ է աստուածներու եւ մարդոց միջեւ, ինչպէս Հերմէսը:
Ագաթանգեղոսը կը նկարագրէ Տիրի բագինի կործանումմը Լուսաւորիչի կողմէ եւ կու տայ անոր պաշտօնը. «Ճանապարհին նախ հանդիպեցաւ երազացյոց, երազահան պաշտամունքի վայրը Տիր աստուծոյն, քուրմերու գիտութեան դպիպին, որ անուանուած էր Դիւան Որմիզդի Գրիչի (Արամազդի գրագիր), ուսման, ճարտարապետութեան մեհեան, նախ անոր ձեռք զարնելով՝ քակելով (փլել), այրելով, աւերելով քանդեցին»:
Տիր դպրութեան աստուծոյ գոյութիւնը հայ դիցարանի մէջ, կարգ մը բանասէրներու կողմէ որպէս փաստ կը գործածուի պնդելու, թէ Մաշտոցեան գիրերէն առաջ եղած է հայերէն լեզուով գիր ու դպրութիւն: Հակառակ պարագային հարկ պիտի չըլլար սեփական-տեղական դպրութեան աստուած ունենալու:
Հակառակ տրամաբանական ըլլալուն, այս վարկածը ինքնին բաւարար չէ նախամաշտոցեան գիրերու գոյութիւնը փաստելու համար, իսկ ուրիշ նիւթական հիմքեր չեն պահպանուած:
Տիրի անունէն ունինք արական անուններ՝ Տիրան, Տիրայր, Տիրատուր, Տիրդատ (Տրդատ), նաեւ տիրացու բառը, որ կը նշանակէ գիտնական եւ կը տրուէր հաւանաբար տաճարին ծառայող գիտնական-քուրմերուն:
Վահագն (սանսկրիտ. վահ-բերել, ագն-կրակ)- կրակաբեր
Եղած է հին հայոց ամենասիրելի աստուածներէն մէկը՝ Արամազդի եւ Անահիտի համազօր:
Անոր գլխաւոր տաճարը կը գտնուէր Տարօնի Յաշտիշատ աւանը, ուր անոր հետ կը պաշտուէին Անահիտ եւ Աստղիկ դիցուհիները եւ երեք մեհեանները միասին կը կոչուէին Վահէ վահեան կամ Վահեան:
Վահագնը եղած է քաջութեան ու մարտի աստուածը, որմէ հայ թագաւորները քաջութիւն կը խնդրէին մարտի երթալէ առաջ: Ըստ Ագաթանգեղոսի՝ Տրդատ արքան իր մէկ հրովարտակի մէջ իր հպատակներուն կը մաղթէ քաջութիւն. «Քաջութիւն հասցէ ձեզ ի քաջէն Վահագնէ ամենային հայոց աշխարհիս»:
Ագաթանգեղոսը Վահագնը կը կոչէ վիշապաքաղ: Խորենացին կը նշէ, թէ Վահագնը Տիգրան Երուանդեանի որդին է, որու ծննդեան մասին ժողովուրդը կը պատմէ.- «Երկնէր երկին, երկնէր երկիր®»:
Ըստ առասպելի Վահագնը վիշապներու հետ կռուած ու յաղթած է եւ ըստ Աբեղեանի՝ ատոր համար կոչուած է վիշապաքաղ, այսինքն՝ վիշապ հանող կամ վեր քաշող: Ան Վահագնը կը նկատէ ո՛չ թէ քաջութեան, այլ ամպրոպային աստուած, հակառակ որ կ՛ընդունի անոր համապատասխանութիւնը յունական Հերակլէսին, որ քաջութեան աստուածն էր: Ան Վահագնը կը նկատէ իրանականէն փոխառութիւն եւ կը փորձէ փաստել այդ:
Ղեւոնդ Ալիշան Վահագնը կը նկատէ բնիկ հայկական աստուած, սիրուած ու պաշտուած ժողովուրդէն իբրեւ քաջութեան աստուած, մինչդեռ օտարամուտ աստուածները ժողովուրդի կողմէ չեն արժանացած այդպիսի գուրգուրանքի, ինչպէս Վահագն, Անահիտ, Նանէ դիքը: Միաժամանակ ան կը մատնանշէ Վահագնի առասպելի նմանութիւնները չինական, հնդկական համասեռ աստուածներուն: Այսպէս՝ չինացիները նոյնպէս ունին եղէգէն կամ լոտոսէն ծնող աստուծոյ մասին առասպել: Ան Վահագնը կը կապէ նաեւ հնդկական արեւի աստուած Ակնիին (Ագնի), որ գրուած է նաեւ Վահակն, Վահու-ակն, եւ կը յիշէ թէ վարդապետ մը (անյայտ) կը վկայէ, թէ «ոմանք զարեգակն պաշտեցին եւ Վահագն կոչեցին»: Ասկէ զատ, հնդիկներու մէջ նոյնպէս մեհեանը կոչուած է Վահէվահեան եւ անոր պաշտօնեաները՝ Վահեւունիք: Հայաստանի մէջ այդ գերդաստանը, այսինքն Վահագնին ծառայողները կամ անոր զարմը (ըստ Խորենացիի) կոչուած են Վահունիք:
Բանասէր Առ.Առաքելեան կ՛եզրակացնէ, թէ հաւանաբար Վահագնի մասին առասպելը ստեղծուած է Արեւելքի մէջ՝ Զինաստան, Հնդկաստան, Իրան, Հայաստան, Վրաստան, ապա անցած է Արեւմուտք՝ Յունաստան (Հերակլէս): Առասպելի մէջ գոյութիւն ունեցող համանման գիծերը արդիւնք են այն բանի, որ այդ ժողովուրդները սկզբնապէս պատկանած են մայր ժողովուրդախումբի մը, ապա բաժնուելով, իւրաքանչիւրը իրեն հետ տարած է ընդհանուր դիցաբանութիւնը, որմէ ալ գոյութիւն ունին հաւատալիքներու նոյնութիւնները ազգերու մէջ:
Ըստ Շիրակացիի՝ Վահագնը երկինքի մէջ կռուած է ասորիներու Բարշամ աստուծոյ հետ եւ անոր յարդը խլելով բերած է իր սենեակը: Ճանապարհին (երկինք) թափթփած յարդէն յառաջացած է Ծիր Կաթինը, զոր ժողովուրդը կոչած է Յարդգողի ճամբայ: Համանման առասպել ունին նաեւ հնդիկները:
Վահագնի մեհեանը կը գտնուի Տարօն գաւարի Յաշտիշատ (Աշտիշատ) աւանը եւ կը կոչուէր Վահէվահեան: Ըստ աւանդութեան, Գր.Լուսաւոպիչը կործանելով Յաշտիշատի մեհեանները, հոն կառուցած է վանք եւ մէջը ամփոփած Յովհաննէս Կարապետի ոսկորները եւ վանքը կոչուած է Ս.Կարապետ, որ Տարօնի ամենազօրեղ սրբավայրն էր եւ կը կոչուէր «Մշոյ Սուլթան Ս.Կարապետ»:
Երկրորդական աստուածներ եւ պաշտամունքները
Ամենաբեղ
Պտղաբերութեան, բերքահաւաքի, երկրագործութեան հովանաւոր աստուածն է: Հակառակ որ յետագային դարերու պատմիչներու քով անոր մասին շատ յիշատակումներ չկան, բայց ան եղած է հնագոյն սիրելի աստուածներէն: Ամենաբեղի տօնակատարութիւններու ժամանակ, ինչպէս յոյները Տիոնիսիոսի տօնին, հայերը մեծ տօնախմբութիւններ կ՛ընէին, երգով պարով, խաղերով ու գինովութեամբ ուղեկցուող: Տօնը կ՛իյնար Նաւասարդ 1-6, հին հայկական տարուայ առաջին ամիսը (Օգոստոս), այդ պատճառով ալ կոչուած է Ամանոր: Գր.Մագիստրոսը կը յիշէ հայոց Արտաշէս Բ. թագաւորի խօսքերը այդ մասին՝ մահէն ետք, անդէականին մէջ.
Ո՞ տայր ինձ զծուխն ծխանի
Եւ զարեգակն Նաւասարդի
Զվազելն եղանց եւ զվագելն եղջերուաց,
Մեք փող հարուաք եւ թմբկի հարկանէաք
Որպէս օրէն էր թագաւորաց:
Ամանորի կամ Ամենաբեղի հետ սերտօրէն կապուած էր հիւրընկալութեան գաղափարը: Այստեղէն ալ այդ տօնին հետ կը կապուի Վանատուրի անունը: Կ՛ըսուի, թէ Տիգրան Գ. թագաւորի հրամանով՝ Ամանորի տօներու առիթով հայոց աշխարհի բոլոր կողմերէն եկած ժողովուրդի համար կառուցուած էին իջեւանատուներ, ուր անոնք կը կերակրուէին Ամենաբեղին մատուցուած զոհերու միսով:
Այդտեղէն ալ կու գայ Վանատուր անունը, որ կը նշանակէ հիւրընկալ:
Նար
Նար դիցուհին նոյնպէս կը կապուի ջուրի եւ պտղաբերութեան հետ: Ան մանաւանդ անձրեւաբեր է եւ ժողովուրդը երաշտի ժամանակ անոր կը դիմեր անձրեւ խնդրելով: Նարի պաշտամունքի այդ ծէսերէն մէկը աղօտ ձեւով հասած էր մինչեւ մեր օրերը: Այդ կ՛արտայայտուէր Նուրինի պաշտամունքով: Գիւղերուն մէջ, ամրան տաքին, երբ երաշտի վտանգ ըլլար, գիւղացի կիներ փայտէ պուպրիկ կը շինէին, կը հագուեցնէին կնոջ պէս, կու տային մանուկներու ձեռքը, որոնք զայն առնելով խումբով կը շրջէին տունէ տուն եւ կ՛երգէին համապատասխան երգը,որ շատ տարբերակներ ունեցած է: Տանտիկինները զանազան ուտելիքներ կու տային եւ ջուր կը թափէին Նուրինի վրայ: Երգի տարբերակներէն մէկը.
Նուրին-Նուրին եկել ա,
Աճպա հուրին եկել ա,
Շիլա շապիկ հագել ա,
Կարմիր գօտիկ կապել ա,
Ձու բերէք թաթը դնենք,
Եղ բերէք պորտը քսենք,
Ջուր բերէք գլխին ածենք,
Երկնքի դուռը բացենք:
Երգին մէջ յստակօրէն արտայատուած է Նուրինի դերը որպէս «երկնքի դուռը բացող», անձրեւ պարգեւով:
Միաժամանակ ան նաեւ «հուրի» է, որ պատահական չէ: Նուրինի մէկ տարբերակն է Նար կամ Ծովինար անունը, ուր կը կապուի անձրեւի ու որոտի հետ: Անձրեւէն առաջ հեռաւոր որոտումի փայլատակումը ժողովուրդը մինչեւ օրս ալ (կարգ մը տեղեր) Ծովինար կը կոչէ: Ան է, որ կը պատռէ ամպերը եւ անձրեւ կը հոսեցնէ:
Քանի որ ջուրի եւ կրակի տարրերը առասպելներու մէջ ընդհանրապէս իրարու կապուած կը գտնուին, այն առասպելական էակը (Նար, Ծովինար), որ կրակով երկինքը կը պատռտէ ու անձրեւ կը տեղացնէ- կոչուած է նաեւ «հրայք-ծովեան»:
Յիշուած աստուածներէն բացի հայերը ունեցած են նաեւ այլ պաշտամունքներ, որոնք նախորդած են աստուածներու պաշտամունքին, ինչպէս՝ երկնային մարմիններ՝ Արեւ, լուսին, աստղեր, բնական երեւոյթներ՝ ջուր, ժամանակ, անտառ, կարգ մը ծառեր, նաեւ առասպելական էակներ՝ դեւեր, քաջքեր, յարալէզներ: Այս ամէնուն յիշատակները առատօրէն պահպանուած են ժողովրդական ստեղծագործութիւններու՝ հեքեաթներու, առասպելներու եւ դիւցազնավէպներու մէջ:
Հայաստանի մէջ յատկապէս տարածուած եղած է ջուրի պաշտամունքը: Ջուրի պաշտամունքը ունեցած են գրեթէ բոլոր ժողովուրդները: Յունական դիցաբանութեան մէջ ան արտայատուած է բազմաթիւ ձեւերով: Սուրբ նկատուած էր ստորգետնեայ Ստիւքս գետը եւ կենարար յատկութիւն ունէր: Հերոս Աքիլլէսի մայրը՝ ծովու դիցուհի Թէտիս, իր մանուկ զաւակը անմահացնելու համար, երկու մատով բռնելով անոր գարշապարէն, զայն կը թաթխէ Ստիւքսի մէջ: Սակայն մօր մատներու տեղերը կը մնան խոցելի:
Հայկական դիւցազնավպէի գրեթէ բոլոր գլխաւոր հերոսները կ՛առնչուին ջուրին: Ջուրի պաշտամունքի աւելի վաղ շրջանի հետքեր կան Հայաստանի մէջ: Արագածի, Գեղամայ Լեռներու վրայ գտնուած են վիշապներու հսկայական անձաններ, որոնք նախապէս եղած են ջուրի հովանաւոր: Անոնց պաշտամունքը կը կապուէր ոռոգման հետ եւ արձանները կը դրուէին լեռնային ջրամբարներու քովերը:
*Հնագոյն պաշտամունքի վայրերը՝ տաճարները կոչուած են մեհեան: Եղած է նաեւ բագին բառը, որ աւելի ուշ ստացած է միայն զոհասեղան իմաստը:
Պաշտամունքի ծէսեր կատարողները կը նուիրուէին տաճարին ամբողջ կեանքին համար եւ կը կոչուէին քուրմ կամ քրմուհի: Տաճարները ընդհանրապէս հարուստ էին, որովհետեւ արքաներն ու իշխանները առիթներով մեծամեծ նուէրներով ու հողեր կը շնորհէին անոնց: Քրմութիւնը պետութեան մէջ մեծ ուժ էր, գրեթէ արքային հաւասար: Գլխաւոր քուրմը կ՛ըլլար յաճախ արքայական ընտանիքէն, կամ արքան ինք: Յայտնի է, որ քրմապետ եղած են Տիգրան Բ., Տրդատ Մեծը: Քուրմերը ունեցած են պաշտպան զօրք: Քուրմերու ձեռքն էր մշակոյթը՝ գիտութիւնները, դպրութիւնը, որոնք գաղտնի կը փոխանցուէին սերունդէ սերունդ: Քուրմերը կը պահէին պետական ամբողջ հնադարանը (դիւան, արխիւ), կեդրոն ունենալով Անիի (Դարանաղեաց) Արամազդի տաճարը:
Ինչպէս յիշուեցաւ, քրիստոնէութեան մուտքը Հայաստան ուղեկցուեցաւ հեթանոսական տաճարներու, արձաններու (կուռք) հնադրամներ եւ մշակութային ամէն տեսակ արտայայտութեան հետեւողական կործանումով ու այրումով:
