ԵԳ Երիտասարդական Գրասենեակ
Related Articles
ԱԶԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ՊԱՅՔԱՐԸ
18-ՐԴ ԴԱՐՈՒ 20-30-ԱԿԱՆ ԹՈՒԱԿԱՆՆԵՐՈՒՆ
1-Քաղաքական Դրութիւնը Անդրկովկասի մէջ
Ռազմական ճամբարներու (սղնախներ) կազմաւորումը
Պարսկաստանի մէջ յառաջացած քաղաքական խառնաշփոթութիւններէն օգտուելով՝ լեռնային լեզգիները ասպատակած էին Շիրուանի եւ Արցախի բնակավայրերուն մէջ: Այդ յարձակումներուն դիմագրաւելու համար Արցախի մելիքներու զինուած ջոկատները միաւորուած էին: Ոգեւորուած Ռուսական վերահաս արշաւանքի լուրերով՝ Արցախի հայ բնակչութիւնը տրամադրուած էր, զինական օգնութիւն ստանալու դէպքին, լիովին թօթափել օտարի լուծը: Ազատագրական պայքարին օժանդակելու համար Շիրուանի հայկական բնակավայրերէն Արցախ տեղափոխուեցան ռազմական գործի հմուտ կազմակերպիչներ՝ Աւան եւ Թարխան հարիւրապետները: Արցախահայութեան պայքարի ոգեշնչողն ու մելիքութիւնները իրար հետ միաւոողը Գանձասարի հայոց Կաթողիկոս Եսայի Հասան-Ջալալեանն էր: Արցախի մէջ կազմակերպուեցան պաշտպանական ամրոցներ՝ սղնախներ, որոնցմէ առաւել յայտնի էին Կիւլիստանի, Շոշի (Շուշի), աւետարանոցի, ջրաբերդի եւ քառագլխի սղնախները: Հայկական այդ ուժերը կրնային վարել ոչ միայն պաշտպանական, այլեւ յարձակողական մարտեր: Այդ կարեւոր հանգամանք էր, հայկական պետականութեան կորուստէն վերջ եկող երկար ժամանակաշրջանին համար:
Ռուսական զօրքերու 1722 թ. Կասպիական արշաւանքը
Դեռեւս Հիւսիսային պատերազմի ընթացքին Պետրոս Ա.ը ուշադիր կը հետեւէր Պարսկաստանի եւ Թուրքիոյ մէջ տեղի ունեցող իրադարձութիւններուն: 1715 թ. ան նոր դեսպանութիւն ուղարկեց Պարսկաստան՝ Ա. Վոլինսկիի գլխաւորութեամբ: Անոր յանձնարարուած էր հանգամանօրէն ուսումնասիրել երկրի մէջ տիրող դրութիւնը եւ տեղեկութիւններ հաւաքել Պարսկաստանի տիարպետութեան տակ գտնուող ժողովուրդի մասին:
Հայ ժողովուրդի մասին աւելի մանրամասն տեղեկութիւններ ստանալու համար Հայաստան ուղարկուեցաւ Ռուսիոյ մէջ Իսրայէլ Օրիի գործը շարունակող Մինաս վարդապետ Տիգրանեանը:
17-րդ դարու առաջին երկու տասնամեակներուն Պարսկաստանի մէջ դրութիւնը կը շարունակուէր վատթարանալ: Պարսկական լուծի տակ գտնուող ժողովուրդները, այդ թուին հայերն ալ, յարմար առիթը կը սպասէին թօթափելու պարսից տիրապետութիւնը: Զէնքի ուժով անոնց պահելու փորձերը այլեւս յաջողութիւն չէին ունենար: Պասկական տիրապետութեան դէմ առաւել եռանդուն կը գործէին աֆղանները, որոնք 1722 թ. յաջողեցան պաշարել եւ գրաւել երկրի մայրաքաղաք Սպահանը:
Հիւսիսային պատերազմի աւարտէն անմիջապէս յետոյ Պետրոս Ա.ը ձեռնամուխ եղաւ Կասպից ծովի Արեւմտեան երկրամասերու գրաւման: Պարսից շահի ապստամբններէ պաշտպանելու պատրուակով, Պետրոս Ա.ը 1772 թ. արշաւանք կազմակերպած է դէպի Անդրկովկաս: Դերբենտը գրաւելէ ետք Պետրոս Ա.-ը անակնկալ վերադարձած է Աստրախան՝ յաջորդ տարուան յետաձգելով զօրքերու յառաջխաղացումը դէպի Կասպից Ծովի Հարաւային ափերը:
Պարսկաստանի մէջ սկսած խառնակութիւններու ժամանակ Վրաստանի ազատագրման նպատակով ապստամբութեան նախապատրաստութիւններ կը տեսնէր վրաց թագաւոր Վախթանգ 6-րդը: Ան բանակցութիւններ կը վարէր Պատրոս Ա.-ի հետ՝ Ռուսիայէն օժանդակութիւն ստանալու համար: Պետրոս Ա.-ը անոնց տեղակացուցած էր Ռուսական զօրքերու Անդրկովկաս արշաւելու մասին եւ խոստացած օգնել Վրաստանին: Վախթանգ 6-րդը, իր հերթին, ամէն ինչ յայտնած էր Արցախի հայ ազատագրական ուժերուն եւ առաջարկած համատեղ հանդէս գալ պարսից լուծին դէմ:
Հայ ազատագրական պայքարի առաջնորդները ստեղծուած պայմաններու մէջ չէին կրնար անտարբեր մնալ: Ազատագրական պայքարը կազմակերպելու համար Վրաստանէն հայ կամաւորներու ջոկատով Սիւնիք մեկնեցաւ Դաւիթ Բեկը: Արցախի մելիքներու կողմը հաւաքուած էր աւելի քան տասներկու հազարնոց զօրք: Գանձասարի կաթողիկոս Եսայի Հասան-Ջալալեանի կոչով մօտ 10 հազար միացեալ զօրաբանակով մելիքներն ու զօրահրամանատարները գացին Գանձակի մօտ գտնուող Չոլակ վայր: Անոնք Վախթանգ 6-րդի բանակի հետ կը սպասէին Պետրոս Ա.-ի զօրքերու ժամանումը:
Մօտ երկու ամիս սպասելէ ետք, 1722 թ. աշնան, լուր ստացան Պետրոս Ա.-ի Դերբենտէն վերադառնալու եւ արշաւանքը յետաձգելու մասին: Վրացական բանակը վերադարձաւ Թիֆլիս: Հայկական ուժերը, տուն դառնալով, ձեռնամուխ եղան Արցախի ինքնապաշտպանութեան կազմակերպութեան:
Թրքական ներխուժումը Անդրկովկաս, ռուս-թրքական 1724 թ. պայմանագիրը Պարսկական պետութեան թուլացումը, ռուսերու Անդրկովկաս արշաւելը եւ աֆղաններու կողմէ Սպահանի գրաւումը յարման առիթ էին Պարսկաստանի վաղեմի թշնամի՝ Թուրքիոյ համար: Ան անմիջապէս ձեռնամուխ եղաւ նուաճելու Պարսկաստանի Արեւմտեան նահանգներն ու Անդրկովկասը: Թուրքիան անհանգստացած էր նաեւ ազատագրական պայքարի ծաւալմամբ եւ նպատակ ունէր ճնշելու հայ եւ վրաց ժողովուրդներու ազատագրական շարժումները: Միաժամանակ ան կը ձգտէր խոչընդոտել Անդրկովկասի մէջ Ռուսիոյ ազդեցութեան ուժեղացման եւ այդ տարածքները անոր տիարպետութեան տակ անցնելուն:
1723 թ. Յունիսին թրքական բանակը կը ներխուժէ Թիֆլիս, կը գրաւէ քաղաքը եւ կը շարժի դէպի Գանձակ: Վախթանք 6-րդ կը հեռանայ Թիֆլիսէն եւ այնուհետեւ մեծ շքախումբով Վրաստանէն կ՛անցնի Ռուսիա:
Յաջորդ տարի Էրզրումի (Կարին) մէջ կազմաւորուած է թրքական նոր բանակ՝ Արեւելեան Հայաստանի վրայ արշաւելու համար:
Այսրկովկասի եւ Պարսկաստանի համար պայքարի ելած Ռուսիոյ ու Թուրքիոյ միջեւ մրցակցութիւնը կրնար վերածուել ռուս-թրքական նոր պատերազմի: Երկուքը կը փորձէին խուսափիլ, երկար բանակցութիւններէն ետք անոնք ի վերջոյ, 1724 թ. Յունիսի 12-ին, Կոստանդու Պոլսոյ մէջ կը կնքեն պայմանագիր, որ պէտք է կարգաւորել անոնց յարաբերութիւնները:
Այդ պայմանագրի համաձայն Թուրքիան ճանչցած էր մերձկասպեան շրջաններու միացումը Ռուսիոյ, իսկ ռուսական կողմը Թուրքիոյ տնօրինութեան ձգած էր Շամախէն Արեւմուտք ինկած երկրամասերը: Ռուսական հրամանատարութիւնը այդ պայմանագրէն ետք այլեւս չէր կրնար օգնութեան գալ հայ ազատագրական ուժերուն: Պայմանագրի կնքումը աւելի ազատեց Թուրքիոյ ձեռքերը՝ Այսրկովկասի լայնաճակատ յարձակումին անցնելու համար:
Երեւանի 1724 թ. հերոսական պաշտպանութիւնը
1724 թ. գարնան թրքական բանակը ներխուժած է Արարատեան դաշտ: Անոր 40 օր դիմադրութիւն ցոյց տուած են Կարբի գիւղի բնակիչները: Անոնք համաձայնած են զէնքը ցած դնել միայն այն պայմանով, որ թշնամիի բանակը չմտնէ Կարբի:
Նոյն թուականի Յունիսին պառարտուած է Երեւան քաղաքը: Երեւանի պաշտպանութեան համար ոտքի կանգնած է, ինչպէս քաղաքի, ալնպէս ալ շրջակայ գիւղերու բնակչութիւնը: Երեւանը վերածուած է ռազմական ճամբարի: Քաղաքը պաշտպանող հայկական ուժերը բաժնուած էին ջոկատներու: Իւրաքանչիւր ջոկատ ունէր իր տեղամասն ու հրամանատարը:
Հակառակորդի գրոհները աւարտած էին անյաջողութեամբ: Սուլթանի հրամանով Երեւան բերուած է նաեւ Գանձակի ուղղութեամբ արշաւող թրքական բանակը: Թշնամիի ուժերը կրկնապատկուած են: Հայերը հերոսաբար դիմադրած էին հակառակորդի յարձակումները՝ անոր մեծ կորուստներ պատճառելով: Երեւանի պաշտպանութիւնը տեւեց մօտ երեք ամիս: Քաղաքը այլեւս չէր կրնար դիմանալ պաշարման, որովհետեւ սպառած էր պարէնը եւ զինամթերքը: Երեւանի խանը համաձայնած է բանակցութիւններ վարել թուրքերու հետ: 1724 թ. Սեպտեմբերի 26-ին պաշարուած քաղաքը անձնատուր եղաւ: Թուրքերը մեծ զօհերու գնով կրցան գրաւել Երեւանը՝ կորսնցնելով աւելի քան 20 հազար զինուոր:
Երեւանի պաշտպանութիւնը կեցուց թուրքերու սրընթաց առաջխաղացումը դէպի Սիւնիք եւ Արցախ:
2-Ազատագրական Պայքար Արցախի մէջ
Շարժումի ծաւալումը Արցախի մէջ
Արցախի հայկական զօրամիաւորները կարեւոր դեր կատարեցին Արցախը թրքական զաւթիչներէն պաշտպանելու համար:
Թրքական զօրքերը այնտեղ առաւել յամառ եւ կազմակերպուած դիմադրութեան հանդիպեցան: 1724 թ. Արցախի ազատագրական ուժերը թրքական բանակի դէմ համատեղ պայքարի մասին պայմանագիր կնքեցին Գանձակի մահմետականներու հետ: Արցախի զօրահրամանատարները Օսմանեան բանակին դէմ պայքարելու համագործակցութեան առաջարկներ ըրին նաեւ պարսկական իշխանութիւնններուն: Արցախի մելիքութիւնները միասնական վճռականութեամբ պատրաստ էին դիմագրաւել օտար յարձակումները եւ աւերումներէն պաշտպանել սեփական երկիրն ու ժողովուրդը: Հայոց պայքարին օժանդակելու խոստումով՝ Ռուիայէն Արցախ ժամանեց նաեւ հայազգի Իւան Կարատետը: Այս մէկը աւելի յուսադրեց հայկական իշխանութիւնները:
Շուշիի եւ Վարանդայի ինքնապաշտպանական կռիւները
1725 թ.Մարտին թրքական երեք զօրամաս ներխուժեց Արցախի Վարանդա գաւառը: Շուրջ 6000 թուրք զինուորներու թոյլ տալով տեղաւորուիլ Արցախի հայկական գիւղերու մէջ՝ հայ ինքնապաշտպանական ուժերը գիշերային յանկարծակի գրոհով ոչնչացուցին զանոնք:
Թրքական երկու փաշաները սպաննուեցան, իսկ երրորդը գերի վերցուեցաւ: Թրքական բանակի ոչնչացումը եւ հայկական ուժերու այդ կարեւոր յաղթանակը մեծ արձագանգ ունեցաւ, բարձրացաւ հայոց ինքնապաշտպանութիւնն ու մարտունակութիւնը:
Անյաջողութեան մատնուեցաւ Արցախի դէմ թրքական զօրքի նաեւ յաջորդ արշաւանքը: 1726 թ. Շուշին գրաւելու Օսմանեան բանակի յամառ գրոհները հանդիպելով հայերու դիմադրութեան, անյաջողութեան մատնուեցան:
Այսպիսով ձախողեցաւ Շուշին բերդը պաշարուած պահելու թրքական բանակի փորձը: Ութօրեայ մարտերէն ետք, կորսնցնելով ութհարիւր զինուոր, թուրքերը ստիպուած նահանջեցին Գանձակ: Կրած պարտութենէ յետոյ թրքական զինուորակցութիւնը ընտրեց անակնկալ յարձակումներու մարտավարութիւնը:
Թրքական բանակի դէմ Արցախի հայ ազատագրական պայքարը սկսաւ 1728 թ.ին: Ազատագրական ուժերու մէկ մասը, յուսախաբ ըլլալով ռուսական խոստումներէն, յետագայ արիւնահեղութիւնները կանխելու համար գերադասած է թուրքերու հետ բանակցելու ուղին:
Նոյն թուականին մահացած է Եսայի Հասան-Ջալալեանը, որ տեղեկանալով ռուս-թրքական պայմանագրի կնքման մասին, հակուած էր թուրքերու հետ բանակցելու մտքին:
Քաղաքական այդ գիծը մերժող հայ զինուորականութիւնը 1729 թ. սկիզբները, Աւան եւ Թարխան հարիւրապետներու գլխաւորութեամբ, նոր պատուիրակութիւն ուղարկեց ռուսական բանակ՝ օգնական զօրք ստանալու նպատակով: Ռուսական հրամանատարութիւնը կրկին չկատարեց հայ պատուիրակութեան խնդրանքը: Շուսիայէն օգնութիւն չստանալով, հայ պատուիրակութիւնը այլեւս չվերադարձաւ Արցախ: 1729-1731 թթ. թրքական նուաճումի դէմ պայքարը կը շարունակուէր Կիւլիստանի սղնախը, որուն հարամանատարն էր Աբրահամ սպարապետը: Թէեւ 1730-ական թուականներուն նուաճողներու դէմ պայքարի կազմակերպման համար Արցախի մէջ այլեւս չկար միասնական հրամանատարութիւն, սակայն հայ ժողովուրդը ցած չդրաւ զէնքը եւ շարունակեց ազատագրական պայքարը:
Արցախի ազատագրական շարժումը մեծ արձագանգ գտաւ ողջ հայութեան մէջ: Ան կը ոգեշնչէր նաեւ հայ ժողովուրդի յաջորդ սերունդները եւ հաւատով կը լեցնէր իրենց ուժերու նկատմամբ:
3-Ազատագրական Պայքարը Սիւնիքի մէջ
Ազատագրական պայքարի սկիզբը եւ Դաւիթ Բեկ
Սիւնիքի եւ Արցախի մէջ Իսրայէլ Օրիի ժամանակներէն նկատուող ազատագրական ձգտումները 1720-ական թուականներուն վերածուեցաւ ազատագրական լայն շարժումի: Սիւնիքի մէջ հայ ազատագրական ուժերը, անհարժեշտ չափով համախմբուած չէին, իսկ շրջակայ պարսկամէտ իշխանները հզօր էին: Այդ անհաւասարակշռութիւնը յաղթահարելու, վրաց ազատագրական ուժերու հետ կապեր հաստատելու նպատակով, Սիւնիքէն Վրաստան մեկնած է հայ առեւտրական Ստեփանոս Շահումեանը: Անոր խնդրանքով Վաշթան 6-ի ուղարկած հայ զօրավարները Դաւիթ Բեկի գլխաւորութեամբ 1722 թ. հասան Սիւնիք: Անոնք հաստատուեցան Շինուհայ աւանի մէջ եւ իրենց շուրջը համախմբեցին տեղի զինուած ուժերը: Դաւիթ Բեկի ղեկավարութեամբ ստեղծուեցաւ ռազմական խորհուրդ: Ան աչքի ինկած զօրականներէն Մխիթարին նշանակեց զօրքերու սպարապետ, իսկ առանձին զօրաջոկատներու հարամանատարներ դարձան Տէր Աւետիսը, Փարսադանը, Թորոսը եւ ուրիշներ:
Առաջին յաղթական մարտը տեղի ունեցաւ 1722 թ. աշնան Ջիվանշիր կոչուող քոչուոր ցեղի դէմ: Այդ յաղթանակը մեծցուց Դաւիթ Բեկի հեղինակութիւնը: Յատկապէս կարեւոր էր մահմետականութիւն ընդունած մելիք Բաղրին պատկանող՝ Տաթեւի մօտ գտնուող ամրոցի գրաւուիլը:
Դաւիթ Բեկը մելիք Բաղրին ձերբակալելով՝ բերած է Շնհեր եւ հրամայած տասներկու օր եկեղեցւոյ մէջ բոլորին ներկայութեամբ բարձր ձայնով ըսէ. «Լո՜յս Լուսաւորչի հաւատին, վա՜յ ուրացողին»: Այնուհետեւ Դաւիթ Բեկը հրամայծ է կտրել անոր գլուխը, իսկ ինքը եկած եւ բնակած է Տաթեւի մէջ: Սիւնիքի ազատագրական շարժման դէմ հանդէս եկան ու Կապանի ապստամբութիւններուն վրայ յարձակեցան շրջակայ մահմետական տիրակալները: Վճռական ճակատամարտը տեղի ունեցաւ Չաւնդուրի մօտ, որտեղ հայ զօրականները վճրական յաղթանակ տարին:
Սիւնիքի ինքնիշխանութիւնը եւ Հալիձորի ու Մեղրիի ճակատամարտերը
Կապանի մէջ շուրջ մէկ տարուան յաջող պայքարէ ետք երկրամասը ազատագրուեցաւ օտար տիրապետութենէ: Այնտեղ Դաւիթ Բեկի գլխաւորութեամբ ստեղծուեցաւ հայկական իշխանութիւն: Հայկական ուժերու կեդրոնատեղի դարձաւ Դաւիթ Բեկի կողմը ամրացած Հալիձորի բերդը:
Հայկական զօրքերը Մխիթար Սպարապետի եւ Տէր Աւետիսի հրամանատարութեամբ գրաւեցին նաեւ Զեւայի անառիկ բերդը՝ ջախջախելով մօտ 4000-նոց կայազօրը:
Յաջորդ կարեւոր յենակէտը Որոտան բերդն էր, որ գրաւելու համար հայկական զօրքերը մեծ ջանքեր գործադրած են: Հակառակորդիը յաջողած էր յետ մղել հայկական զօրքի չորս գրոհները: Հերթական գրոհի ժամանակ հայերը յաջողած էին անցք փորել պատի մէջ եւ ներթափանցելով բերդ, գրաւել:
Թրքական բանակները Երեւանի գրաւումէն յետոյ շարժած են դէպի Սիւնիք եւ Ատրպատական: 1726 թ. անոնք փորձած են գրաւել Սիւնիքը եւ վերջ տալ հայկական իշխանութեան: Օսմանեան բանակներուն միացան նաեւ շրջակայ մահմետական տիրակալներուն զօրքերը: Վերջինները յաջողեցան գրաւել շարք մը հայկական բնակավայրեր:
Դաւիթ Բեկը ստիապուած էր իր զօրքերով ամրանալ Հալիձորի բերդին մէջ: 1727 թ. Մարտին թուրքերը պաշարեցին Հալիձորը: Հայկական ուժերը յաջողած էին ետ մղել թշնամիի յամառ գրոհները: Հակառակորդները կրկին ծաւալուն գրոհ կազմակերպեցին պաշարման մէջ գտնուող Հալիձորի վրայ: Թրքական զօրքերը, աստիճաններ մօտեցնելով բերդի պարիսպներուն, փորձեցին բարձրանալ պարիսպներուն վրայ: Պաշարուած հայ ռազմիկները մեծ քանակութեամբ թրքական զինուորներու ցած գլորեցին պարսիկներէն: Բերդի հրամանատարութիւնը որոշեց ճեղքել պաշարումը, դուրս գալ շրջափակէն եւ անցնիլ հակայարձակման: Մխիթարն ու Տէր Աւետիսը դիմեցին հայ զինուորներուն. «Արիացէ՛ք, մի՛ երկնչէք մեզ, եթէ հասած է մեր վախճանը՝ քաջաբար մեռնինք, որովհետեւ մեզի համար աւելի լաւ է արիութեամբ պարիսպներէն դուրս մեռնիլ, քան այստեղ, մեր աչքերուն առջեւ տեսնել մեր ընտանիքներու եւ բարեկամներու մահը»: Անոնց հետեւեցան երեք հարիւր զինուածներ: Պաշարուածները աննկատ դուրս գալով բերդէն, յանկարծակի յարձակեցան թշնամիին վրայ: Խուճապի մատնուած թշնամիի զօրքը, մեծ կորուստներ տալով, դիմեցին փախուստի: Այդ օրը օսմանցիներու բանակէն ինկաւ տասներեք հազար զինուոր, իսկ հայ զինուորներէն՝ շատ քիչեր: Թշնամիէն խլուեցաւ քառասունութ դրօշ եւ անոնց բանակի ամբողջ կողոպուտն ու ունեցուածքը:
Հալիձորի յաղթանակը օսմանեան բանակներու դէմ տարած յաղթանակներէն ամենախոշորն ու նշանաւորն էր: Բարձրացաւ հայկական զօրքերու մարտական ոգին, Անոնք սկսան կապանը արագօրէն մաքրել թրքական զօրքերէն: Օսմանեան բանակը, նահանջելով, կեդրոնացաւ Մեղրիի մէջ: Հայկական զօրքերը Մխիթար սպարապետի եւ Տէր Աւետիսի հրամանատարութեամբ յարձակումի անցան Մեղրիի վրայ: Մեղրեցիներէն բաղկացած ջոկատ մը յաջողեցաւ աննկատ թափանցել Մեղրի: Այն ժամանակ, երբ թուրքերը շարժած էին դէպի Փոքր թաղ՝ դիմագրաւելու հայերու գրոհին, թիկունքէն կը գրոհէր թշնամիի վրայ: Անակնկալի գալով՝ թուրքերը կը շարժին դէպի Մեղրիի կիրճը, որու ելքը նախօրօք գրաւած էին հայերը: Թուրքերը նախընտրեցին շարժիլ դէպի Արաքս եւ անցնիլ գետը:Հետապնդելով թշնամիին՝ հայկական զօրքերը ազատագրեցին Մեղրին եւ հակառակորդի դէմ լիակատար յաղթանակ տարին: Հալիձորին եւ Մեղրիի յաղթանակները ոգեւորութիւն առաջացուցին հայկական զօրքի մէջ:
Հայ-պարսկական ռազմական համագործակցութիւնը
Թրքական բանակներու դէմ պայքարի յաջողութիւնը ամրապնդելու նպատակով Դաւիթ Բեկը պատուիրակութիւն կ՛ուղղարկէ պարսից շահ Թահմասպ 2-րդի մօտ՝ համագարծակցութիւն առաջրակելով: Անոր ի պատասխան կը ստանայ շահի լիակատար հաւանութիւնը: Ան յատուկ հրովարտակով կը ճանչնայ Դաւիթ Բեկի իշխանութիւնը, անոր դրամ հատելու իրաւունք վերապահելով: Շահը իր շրջաբերականին մէջ կոչ ըրած էր շրջակայ պարսկական կառավարիչներուն՝ ճանչնալ եւ համագործակցաբար աշխատիլ Դաւիթ Բեկի հետ: Աւելին, շահի հրամանով թրքական արշաւանքին դիմագրաւելու համար պարսիկ կառավրաիչները պարտաւոր էին զինուած օժանդակութիւն ցուացբերել Դաւիթ Բեկին ու հայկական իշխանութեան:
Մխիթար Սպարապետ եւ Ապստամբութեան աւարտը
1728 թուականը շրջադարձային եղաւ Սիւնիքի ազատագրական պայքարին համար: Այդ թուականին մահացաւ Դաւիթ Բեկը: Կապանի զինուարական հրամանատարութիւնը ամբողջութեամբ անցաւ Մխիթար Սպարապետին, որ շարունակեց պայքարը թուրք զաւթիչներու դէմ:
Թրքական բանակը, կրած պարտութիւններէն ուշքի գալով, կրկին յարձակեցաւ Սիւնիքի վրայ: Այդ գրոհին դիմագրաւելու ժամանակ հայկական զօրքերու հրամատարութեան մէջ տեղի ունեցաւ պառակտում: Երբ հակառակորդը կրկին պաշարեց Հալիձորի բերդը, Մխիթար Ստարապետը պահանջեց շարունակել պաշտպանութիւնը եւ ուժասպառ ընել թշնամիին, իսկ Տէր Աւեիսը նախընտրեց անոնց հետ բանակցելու ուղին: Մխիթար Սպարապետը ստիպուած էր գիշերով հեռանալ բերդէն: Թուրքերը գրաւեցին բերդը, կողոպտեցին ու կոտորեցին այնտեղ մնացած հայ բնակչութիւնը: Հալիձորի անկումէն յետոյ հայ զինուորականութեան միջեւ հակասութիւնները խորացան: Թէեւ Մխիթար Սպարապետ յաջողեցաւ միաւորել հայկական ուժերը եւ թուրքերու դէմ շարք մը յաջող յարձակումներ կազմակերպել, սակայն ապստամբական ուժերու կազմալուծումը հնարաւոր չեղաւ կասեցնել:
1730 թ. Օրդուբադուի մէջ թուրքերուն պարտութեան մատնելէ ետք, Խնձորեսկ վերադառնալու ճանապարհին, Մխիթար Սպարապետ դաւադրաբար կը սպաննուի: Սիւնիքի ազատագրական պայքարի ելած զօրքերը, հետզհետէ կազմալուծուելով եւ միայնակ մնալով թշնամիի գերակշիռ ուժերու դէմ, չկրցան վերջնական յաղթանակի հասնիլ:
Այսպիսով, չնայած հայկական ուժերու տարած բազում յաղթանակները, ազատագրական պայքարի ելած զօրքերը հետզհետէ կազմալուծուեցան: Այդուհանդերձ ազատագրական այդ պայքարը խոր հետք ձգեց, բարձրացուց հայ ժողովուրդի ինքնագիտակցութիւնն ու ազատագրական ոգին եւ հաւատ ներշնչեց սեփական ուժերու նկատմամբ: Պարսից պետութիւնը ստիպուած էր իր յետագայ քաղաքականութեան մէջ հաշուի նստիլ հայկական մելիքութիւններու հետ, ճանչնալ անոնց իրաւունքներն ու ինքնիշխանութիւնը:
Արցախի եւ Սիւնիքի ազատագրական շարժումը մեծ արձագանգ գտաւ ողջ հայութեան մէջ: Ան ոգեշնչած էր նաեւ հայ ժողովուրդի յաջորդ սերունդները եւ հաւատով լեցուցած սեփական ուժի նկատմամբ:
4-Արեւելեան Հայաստանը Նադիր շահի իշխանութեան ներքոյ
Շահական Պարսկաստանի նոր քաղաքականութիւնը
Պարսկաստանի մէջ աֆղանական եւ թրքական նուաճումներու դէմ ապստամբութեան գլուխ անցած զօրահրամանատար Նադիրը՝ յաջողած էր պարտութեան մատնել աֆղաններուն եւ դուրս քշել զանոնք երկիրէն: Շարք մը ճակատամարտերուն պարսկական բանակը պարտութեան մատնած է նաեւ թրքական զօրքը: Նադիրի յաջողութիւնները պայմանաւորուած էին ժողովրդական զանգուածներու աջակցութեամբ:
Թրքական զօրքերու դէմ պայքարող Նադիրը օժանդակութիւն ստացած է նաեւ Անդրկովկասի ժողովուրդներուն, մասնաւորապէս հայերուն կողմէն: Ընդգծելու համար հայ ժողովուրդի նկատմամբ իր բարեացակամութիւնը, Նադիրը այցելած է Էջմիածին եւ ներկայ աղած է պատարագին: Վանքի վերանորոգման համար ան յատկացուցած է 1000 թուման, զարդարած 15 քիլօ կշռող ոսկէ ջահով: Միաժամանակ Էջմիածին ուղարկած է ընտիր գորգեր եւ այլ նուէրներ: Անոր հրովարտակով վերահաստատուած են կաթողիկոսի եւ հայ հոգեւորականութեան հնուց սահմանուած իրաւունքները: Նադիրը, որպէս հեռատես քաղաքական գործիչ ու դիւանագէտ, լաւ կը հասկնար տեղական բնակչութեան համակրանքը շահելու եւ անոր օգնութեան փութալու նշանակութիւնը հակաթրքական պայքարի մէջ:
Պարսկական եւ Օսմանեան զօրքերու միջեւ 1735 թ. Յունիսին Եղուարդ գիւղի մօտ խոշոր ճակատամարտ տեղի ունեցաւ, ուր օսմանցիները ծանր պարտութիւն կրեցին: Պարսկական բանակի կազմին մէջ թուրքերուն դէմ կը մարտնչէին նաեւ հայ զինուորներն ու աշխարհազօրայինները: Նադիրի բանակին մէջ էին Արեւելեան Հայաստանի նշանաւոր գործիչներ՝ Դիզանի Մելիք Եգանը, Գեղարքունիքի մելիք Շահնազարը, Երեւանի մելիք Յակոբջանը եւ ուրիշներ:
Եղուարդի ճակատամարտէն յատոյ Նադիրը ասպատակեց Կարսէն մինչեւ Կարին ու Պայազիտ ինկած տարածքները: Թրքական հրամանատարութիւնը համաձայնեցաւ զօրքերը դուրս բերել Երեւանի, Թիֆլիսի եւ Գանձակի բերդերէն եւ Անդրկովկասէն: 1736 թ. Էրզրումի մէջ Պարսկաստանի եւ Թուրքիոյ միջեւ կնքուած է պայմանագիր, որով Թուրքիան կրկին ճանչցած է Պարկաստանի տիրապետութիւնը Արեւելեան Հայաստանի եւ Արեւելեան Վրաստանի մէջ: Նադիրը 1736 թ. հրչակուեցաւ Պարսկաստանի նոր շահ: Անոր տիրապետութեան ժամանակ Պարսկաստանը կրկին դրաձաւ Արեւելքի հզօր պետութիւններէն մէկը:
Հայկական ինքնավարութեան ձեւաւորումը Արցախի մէջ (Խամսային Մելիքութիւնները)
Շահ հրչակուելէ յետոյ Նադիրը դաժան հաշուեյարդար տեսաւ այն ցեղերու հետ, որոնք օժանդակած էին թրքական զօրքերուն: Արցախի հարդավայրէն տեղահանեց եւ Խորասան աքսորեց այնտեղ տեղաւորուած թրքամէտ Ջիվանշիր քոչուոր ցեղը: Նոյն թուականին (1736) Նադիրը Արցախը անկախ յայտարարեց Գանձակի խանութիւններէն՝ դարձնելով այն առանձին վարչական միաւոր: Ան վերահաստատեց Արցախի ներքին վարչական բաժանումն ու մելիքներու ժառանգական իրաւասութիւնները: Այնուհետեւ Արցախի (Ջրաբերդի, Գիւլիստանի, Խաչերի, Վարանդայի եւ Դիզակի) մելիքութիւնները սկսան անուանել խամսային մելիքութիւններ: Անոնց կառավարիչ նշանակուեցաւ Դիզակի մելիք Եգանը, որ միաւորած էր նաեւ Արցախի մելիքներու ռազմական ուժերը: Վերջինս ստացաւ նաեւ խանի տիտղոս: Մելիք Եգանի մահէն յետոյ կառավարիչի պաշտօնը անցաւ անոր որդի Արամին, իսկ այնուհետեւ վերջինս եղբօրը՝ մելիք Եսայիին:
Նադիր շահի կառավարման ժամանակ Արցախի մելիքները պահպանեցին իրենց նախկին բոլոր իրաւունքենրը: Իւրաքանչիւր մելիք ունէր իր զօրքը, որ անհրաժաշտութեան պարագային կրնան հասնիլ 1000-1500 զինուորի: Արցախի մելիքութիւններուն սահմանները տարածուած էին Գանձակէն մինչեւ Արաքս գետը: Նադիր շահի մահէն ետք հայ մելիքները յաջողութեամբ խափանած էին Արցախի հարեւանութեամբ հաստատուելու մահմետականներու բոլոր փորձերը եւ աւերած անոնց հիմնադրած ամրութիւնները: Արցախի հարթավայրային մասը մահմետականները երկար ժամանակ զբաղեցուցած էին աւարառութեամբ ու կողոպուտներով: Անոնք յաճախակի յարձակումներ գործած էին հայ մելիքներու տիրպետութեան վրայ:
Իրենց տիրպետութիւնը պահպանեցին նաեւ Սիւնիքի եւ Ղարադաղի (Սեւ լեռներ) հայկական մելիքութիւնները: Սեւանի Հարաւ-Արեւելեան մասը իշխող մելիք-Շահնազարեան տոհմի ներկայացուցիչները Նադիրի իշխանութեան տարիներուն ոչ միայն պահպանեցին սեփական իրաւունքները, այլեւ աւելի ամրապնդեցին իրենց դիրքերը: Անոնք անկախ ճանչցուեցան Երեւանի խանի կողմէ: Արարատեան երկրի քալանթար նշանակուեցաւ Մելիքջան Մելիք-Շահնազարեանը: Վերջինին մահէն յետոյ անոր որդի մելիք Մանուչարը նշանակուեցաւ Երեւանի ու Նախիջեւանի զօրահարամանատար: Մելիքլ Մանուչարը մեծ վստահութիւն ունէր Նադիրի մօտ: Ան իր զօրամասով մասնակցած էր Նադիրի Հնդկաստան կատարած արշաւանքին:
Արցախի ինքնավարութիւնը մարմնաւորուած էր նաեւ հոգեւոր իշխանութեան՝ Գանձասարի կաթողիկոսութեան գոյութեամբ: Վերջինս եռանդուն մասնակցութիւն ունեցած էր ազատագրական շարժման մէջ: Ան Արցախի ոչ թէ միայն հոգեւոր, այեւ աշխարհիկ ուժերու համախմբման ու անոնց պայքարի հիմնական կեդրոնն էր: 1700 թ.էն մինչեւ իր կեանքի վերջը, ազատագրական եռանդուն գործունէութիւն ծաւալած էր Եսայի Հասան-Ջալալեան կաթողիկոսը: Եսայի կաթողիկոսի մահէն ետք ա, Գանձասարի կաթողիկոսարանը մնացած էր հայոց ազատագրական շարժման կարեւոր կեդրոններէն մէկը: Այնտեղ կը կազմակերպուէին գաղտնի խորհրդակցութիւններ՝ քննարկելու Հայաստանի ազատագրութեան տարբեր ծրագիրներ:
