ԵԳ Երիտասարդական Գրասենեակ
Պարսկաստանի յեղափոխական շարժումին՝ Եփրեմի օգնական ու յաջորդ, իսկ Եւրոպական պատերազմին՝ Կովկասի ճակատը հայկական 4-րդ գունդի հրամանատար Քեռիի կեանքի մասին հազուագիւտ տեղեկութիւններ միայն ունինք:
Բուն անունով Արշակ Գալֆայեան, իրեն կ՛ըսէին Էրզրումցի Քեաւթառ Արշակ: Ծնած է 1858-ին: Կը մասնակցի Կարնոյ 1880-ի ցոյցին, աւելի ետք Կուկունեանի արշաւախումբին, բայց չի ձերբակալուիր: Կարին կը գտնուի 1895-96-ի ջարդերուն: Դարձեալ կ՛անցնի Կովկաս ու կը յարի յեղափոխական շարժումին:
Կը գործակցի Անդրանիկին՝ 1903-1904-ի Սասունի Ապստամբութեան: Նոյնպէս բաժին կը ստանձնէ հայ-թաթարական կռիւներուն՝ Սիսեանի մէջ (1905): Աւելի ետք կ՛անցնի Պարսկաստան ու 1908-ի յեղափոխութեան կը դառնայ Եփրեմի աջ բազուկը: Եփրեմի մահէն վերջ, կը շարունակէ կռուիլ Սալար էր Տէօվլէի ուժերուն դէմ ու պարսիկ կառավարութենէն իրեն կը տրուի Խան տիտղոս ու կենսաթոշակ:
Եւրոպական պատերազմին, հայ խմբապետներուն մէջ արագօրէն համբաւ կը շահի: Իր քաջագործութիւններուն համար կը ստանայ Ս.Գէորգ պատուանշանը: 4-րդ գունդի հրամանատար նշանակուելով կը փոխադրուի Պարսկաստան թրքական ճակատը: Ռեւանտուզի կռիւին կը ջախջախուի թրքական բանակը, բայց զոհ կ՛երթայ Քեռին 58 տարեկանին:
Թիֆլիսի «Հորիզոն»ը հետեւեալ տեղեկութիւնները կու տայ Քեռիի մահուան պարագաներուն մասին. «Եկաւ հեւ ի հեւ մեր խմբագրատուն Ախալցխացի Գէորգը, Քեռիի գնդի ընդհանուր մատակարարը, որ ականատես է եղել Ռեւանտուզի ճակատամարտին. բերել է Ռազմիկի դագաղը մինչեւ Ջուլֆա եւ շտապել է ինքը օր առաջ Թիֆլիս հասնիլ, պատմելու համար ընկերներին հերոսի մահուան պարագաները:
Թշնամին լեռնոտ դիրքեր ունէր եւ Մայիս 12-ին 12.000-նոց բանակով ուժեղ յարձակում գործեց ռուսահայկական ուժերի վրայ, որ գտնուում էին Ռեւանտուզի քաղաքի մէջ: Քեռին որոշեց պատռել թշնամու պաշարող շղթան եւ Մայիս 15-ին իր մի վաշտն ու 40-50 ձիաւորներ առած, գրոհ տուեց, ուռռա՛ կոչելով եւ թիւրքերը սարսափահար թափուեցին ձորակի մէջ:
Ապա տեղի է ունենում նոյն եղերական դէպքը, ինչ որ Խեչոյի նահատակութեան ժամանակ: Յաղթական թռիչքից յետոյ է, որ զարնում է Քեռիի ճակատին մահառիթ գնդակը…
Մի ճիչ է միայն արձակում. «վա՛յ, բալա՛ներս, ես խփուեցայ»… եւ փչում է շունչը: Թիւրքերը այնուհետեւ վերադառնում են, կռիւը շարունակուում է մինչեւ Մայիսի 18-ը, վերջանում թշնամու չարաչար պարտութեամբ: Թիւրքերը կորցնում են մօտ 5000 մարդ ու փախուստ են տալիս»:
Թեհրանի հայոց եկեղեցիին մէջ կատարուեցաւ Քեռիի մեծաշուք յուղարկաւորութիւնը, ուր ներկայ գտնուեցան անգլիական եւ ռուսական դեսպանները: Ազգային խորհուրդի որոշումով, Քեռիի մարմինը փոխադրուեցաւ Թիֆլիս ու թաղուեցաւ Խոջեվանքի գերեզմանատունը:
Կարծիքներ Քեռիի Մասին
Քաջերու մօտ
«Այստեղ է Քեռին- պարսկական, եփրեմեան ճակատամարտների հերոսը. գլուխը քաչ ձգած, համեստօրէն կծկուած մի անկիւնում, իր մերկ ու մօնգօլեան գանկով նա նմանում է մի զառամեալ ինուալիտի… Բայց այդ կատարեալ ինուալիտը մի զմայլելի երիտասարդ է, երբ յայտնուում է իր տարերքի մէջ, երբ ցատկում է ձիու վրայ, շտկում կորացած իրանը եւ բազէի սուր, որոնող աչքերով չափում հորիզոնը:
Քեռի՜ն, Քեռի՜ն – կամաւորների խարազանը եւ նրանց պաշտամունքը: Ո՞վ չի ճաշակել նրա ահեղ մտրակի ոյժը: Մտրակն ու հրացանը իր ռազմական տակտիկի մէջ լրացում են փոխադարձաբար, ծեծում է անխնայ իր տղաներին, ծեծում է միշտ եւ ամէն տեղ, անգամ պատերազմի դաշտի վրայ, ամենաբուռն ընդհարումների միջոցին ծեծում է թուլամորթներին, որ արիանան, ծեծում է արիներին, որ չթուլանան ու չընկճուին: Ծեծելու տենդը հասնում է կատարեալ սադիզմի եւ որքան աւելի է ծեծում Քեռին, այնքան աւելի են սիրում նրան զինուորները…
Ոչինչ այնքան չէր յուզում ինձ Երեւանեան մեր ընկերական հաւաքոյթների մէջ, ինչպէս այն վայրկեանը, երբ Անդրանիկ եւ Քեռի նստում էին քովէ քով եւ ձիերը իրարու վզով փաթաթում: Հայ ժողովրդի երկու մեծ ռազմիկները՝ իրարու փարուած – կոշտ ու կոպիտ, ինչպէս ինքը այդ ժողովուրդը, անսահմանօրէն խիզախ ու անցնուրաց… մի մի ժայռեր բռնակալութեան հողմերի հանդէպ…»:
Մ.Վարանդեան
Վա՜յ բալաներս, ես խփուեցայ…
-«Յառա՜ջ, իմ բալաներս, պէտք է խորտակել, ճեղքել պաշարող շղթան: Քեռին է խօսողը, ու անոր ամէն մէկ խօսքը սրբազան պատգամ մըն է իր ճերմակ նժոյգին վրայ, ալեհեր Քեռին է որ կ՛առաջնորդէ դժոխային, անտեղիտալի գրոհը: Ու պաշարող շարքերը կը խորտակուին, կը փշրուին, ցիրուցան կ՛ըլլան՝ ինչպէս աւազի հատիկները շղթայազերծ ուրուականին առջեւ, ու պաշարուողները օղակէն՝ ազատ ու անվտանգ:
… Բայց ահա յետին գնդակ մը, անիծուած կատարի մահաշունչ կտոր մը, կը զարնէ հերոսին ճակտէն ու կամաւորներու պաշտելի հայրիկը կ՛իյնայ շանթահար՝ ինք որ այնքան անգամներ շանթահարած էր մահը՝ ու իր վերջին խօսքը, իր հուսկ մտածումը նորէն իր կորիւններուն է որ կ՛երթայ, մահուան գալարումներուն մէջ, ինչպէս կեանքի ծիծաղին:
-Վա՜յ բալաներս, ես խփուեցայ…
Դո՞ւն էիր որ խփուեցար, թէ քու բալաներդ, աննման Քեռի, ու բալաներէդ ալ վեր՝ ողջ սգաւոր հայութիւնը:
Ա.Հանըմեան
***
«Ամբողջ 30 տարի, անիկա իր լայն հոգիին մէջ ապրած էր բովանդակ զուլումն ու տարտը իր դժբախտ ու սիրելի ժողովուրդին, մխացած էր անոր հնհնուքներով, արտասուած էր անոր արցունքներով, փոթորկուած էր անոր խռովքներով:
Պարզ ու անպաճուճ, ինչպէս վայել է գաղափարին, լուռ ու մռայլ՝ ինչպէս մռայլ էր հայկական ցաւոտ իրականութիւնը՝ Քեռին միակ սէր մը ճանչցած էր, հայրենիքի սէրը, միայկ կիրք մը՝ պայքարին տարփանքը, միակ իտէալ մը՝ ազատութեան իտէալը»:
***
«Ո՞վ է Քեռին:
Իր կենսագիրները, տարօրինակ ժլատութեամբ մը կը շարունակեն լռութեան մէջ պահել անոր ծնունդին, պատանեկութեան, դաստիարակութեան եւ այլն. գէթ գլխաւոր պարագաները: Անիկա նորածին աստղի մը պէս, եթէ կ՛ուզէք փառաւոր գիսաւորի մը պէս, յանկարծ կը յայտնագործուի հայկական մռայլ հորիզոնին վրայ, եւ մենք հազիւ այս օրերը տեղեկացենք թէ օրուան հերոսը Արշակ Գալֆայեան կը կոչուի, հայկական բարձրաւանդակին վրայ, Կարնոյ մէջ ծնած:
Բայց ի՞նչ կարեւորութիւն ունի անունը, ի՞նչ կաեւորութիւն ունի դաստիարակութիւնը, երբ մենք արդէն աչքի առջեւ ունինք շքեղ գործը մարդու մը՝ որ վեհափառ գետի մը նման՝ գիտցաւ ինք իր ձեռքով բանալ ճամբայ մը իրեն համար եւ մեզի համար, պողոտայ մը՝ որ պիտի յանգէր փառքի եւ երջանկութեան»:
Յ.Թ.Գայաեան
***
Քեռիին Երգը
Չորրորդ գնդի հրամանատար քաջ Քեռի,
Ինքըդ արի եւ գործերդ միշտ բարի,
Սրտաճմլիկ լուրըդ առինք ցաւալի,
Քաջաց քաջը հերոս Քեռի պանծալի:
Անգութ մատը քեզ մեզանից բաժանեց,
Մեր սրտերում անբուժելի վէրք բացեց,
Մի՞թէ չար գնդակը քեզի որոնեց,
Գաղափարդ ու յոյսերդ խորտակեց:
Թող լռեն սոխակներ է՛լ չը ճլուըլան,
Սլացէք կռունկներ դէպի Հայաստան,
Լուր տարածեցէք դուք համայն հայութեան,
Հայոց պաշտպան Քեռին մտաւ գերեզման:
Դու ամէն տեղ վազում էիր օգնութեան,
Քեզ եզդում չէր ո՛չ թուր, ոչ գնդակ,
Ամէնքին անխտիր էիր դու պաշտպան,
Կոչմանդ արժանի հերոս Քեռի Խան:
Մահդ Դաշնակցութեան մեծ ցաւ պատճառեց,
Եւ ընտանիքիդ ալ սիրտը խռովեց,
Համարեա թէ ամբողջ Կովկասկը ցնցուեց,
Քեզ համար շատ մայրեր լացին ողջացին:
Ռեւանտուզի կռիւն էր շատ ահաւոր,
Թշնամու զօրքերն էին բիւրաւոր,
Տասնըինը տասնըվեց Մայիս տասնըհինգին,
Հայոց առիւծն ընկաւ վրէժը կրծքին:
