ԵԳ Երիտասարդական Գրասենեակ
Related Articles
ՏԵՐՍԻՄ
Հեղինակ՝ՎերաՍահակեան.
ՀայոցպատմականԾոփքնահանգիմասկազմողՏերսիմը կըգտնուիՎանայլճինՀիւսիս–արեւմուտքը, հիւսիսէն` Երզնկան,հարաւէն` Խարբերդը,արեւելքէն` Պինկէօլ–Մուշըեւարեւմուտքէն` Սեբաստիան: ԵրեքկողմէնշրջապատուածէԵփրատգետով:
Հայկականբազմաթիւաղբիւրներուհամաձայն` Տերսիմիհիւսիսը` պատմականԵկեղեացգաւառին մէջկըգտնուէրհայոցհեթանոսականկրօնքի` Արամազդի, ԱնահիտիուՄիհրիմեհեանները: ՇրջանըքեմալականիշխանութեանօրովվերանուանուեցաւԹունչելի:
ՊատմականՏերսիմըբաժնուածէրերկու մասի` ԴաշտայինեւԼեռնային: ԴաշտայինՏերսիմըկ՛ընդգրկէրհայ,քիւրտեւղզլպաշբնակչութիւնունեցողԴերջանիուՉարսանճաքիգաւառները, իսկԼեռնայինՏերսիմը` ԽութացՁորնուՏուժիկՊապալեռըըստԽորենացիի` Առիւծլեռը: /տե՛սՎահագնԳարագաշեանի «Տերսիմըեւհայերըյօդուածը»/
Թրքականաղբիւրներըգրածեն, որոչմեծշրջանին մէջմինչեւօրսպահպանուածեն 107 եկեղեցիներեւ 50 վանքեր: Չնայածայսերկրամասըհայկականթագաւորներուեւարքայատոհմերուհովաւորութեաններքեւգտնուած էբաւականերկարժամանակ, այնուամենայնիւ, այներբեքչէդարձածզուտհայաբնակտարածք:
Կ.ՊոլսոյՀայոցպատրիարքութեանկողմէնկատարուածհաշիւներուհամաձայն,Տերսիմիշրջանին մէջ, առաքելականեկեղեցւոյծուխըունեցածէ 16,657 անձ /հայ/:
Տերսիմցիներըուխտագնացութիւններուհամարայցելած ենհայկականեկեղեցիները: Անոնց գլխաւորուխտատեղինէ ՀալուորիՍուրբԿարապետեկեղեցին:
Օտարազգիպատմաբաններըհաստատածեն, որ 17-րդդարէնսկսածՊինկէօլի, Սեբաստիայի, ԵրզնկայիուԽարբերդիշրջաններուն մէջապրողհայերը, չդիմանալովօսմանեանթուրքերուճնշումներուն, հաստատուածէինՏերսիմի մէջեւկրօնափոխուելով` ընդունածղզլբաշութիւն:ԴաշտայինՏերսիմի մէջկային 100-էաւելիհայ–ղզլբաշխառնգիւղեր, որոնցթիւինմասինպատմականյստակտեղեկութիւններչկան:
ԴաշտայինՏերսիմիկամՉարսանճաքիհայութեանթիւըգնահատուածէր 40 հազար, /Գ. Երեւանեան, «ՊատմութիւնՉարսանճագիհայոց/:
Ուրեմնկարելիէմօտաւորհաշուարկներովեզրակացնել, որՏերսիմի,ԴաշտայինեւԼեռնային, հայբնակչութեանթիւը 50-75 հազարէր:
ՀայոցՑեղասպանութեանօրերունՏերսիմցիներըմասնակիցչդարձանհայերուդէմջարդերուն, ինչ որըրինսուննիիսլամքիւրտերը: Տերսիմցիներըիրենցգիւղերուն մէջապաստանտուինջարդերէնճողոպրած 30-40 հազարհայերու:
ԱյսօրԹուրքիոյ մէջապրողիսլամացածհայերուխնդիրըկարեւորմասն մըկըկազմէէթնիկինքնութեանլուսաբանումը:
Գաղտնիքչէ, որգոյութիւնունինիսլամացածհայեր, որոնքընդունածենիսլամութիւն՝այսպիսովապահովելովիրենցգոյութիւնը: Մահմետականացուած, սակայն, իրենցազգայինինքնութիւնըչկորսնցուցած, իրենցհայկականարմատներունվերադառնալցանկացողհայութեանմեծզանգուածմը այսօրկ՛ապրիԹուրքիոյ մէջ, աւելիկոնկրետկարելիէըսել, Տերսիմի մէջ: Հայերունջարդերէնփրկած ենեւապաստանտուածՏերսիմցիները, ովքերդաւանանքովալեւիներ, իսկազգայինպատականելութեամբիրենք զիրենքհամարածենառանձինժողովուրդ՝իւրօրինակմշակոյթովուհաւատալիքներով: Տերսիմցիներուհաւատքըկարելիէըսելհաւաքական է, որովհետեւիրմեջպարփակածէբոլորհաւատքներէն, կրօններէն, աղանդներէնուուղղութիւններէնտարրեր:
Այսպիսով, 1915թ. ՀայոցՑեղասպանութեանտարիներուն, բազմաթիւհայեր (տարբերտուեալներով` 20-50 հազար) ապաստանգտած ենՏերսիմիալեւիներումօտ: «ԹուրքիայիՏերսիմցիալեւիներուհետմերանձնականշփումներուարդիւնքէնտեղեկացածենք, որ, օրինակ, մինչեւայսօրալանոնցշրջանին մէջտարածուածէդարձուածանմանմիտք` ՙՄերտանհայը՚, որկարելիէընդունիլիբրեւհայերունիրենցտուներուն մէջապաստանտալուուղղակիվկայութիւնեւյիշողութիւն» /ՏեսՌուբէնՄելքոնեանիյօդուածը/:
Հայութեանփոքրիկհատուած մըկրցաւխոյստալջարդերէն, սակայնապարդիւն. 1938թ. թուրքականպետութիւնըկազմակերպեցկոտորածՏերսիմի մէջ.թրքականբանակիթիւմէկթիրախը 1915-ինայնտեղապաստանգտածհայերնէին: «1915-ինկիսատթողածըշարունակեցին 1938-ին, եւայդկոտորածիժամանակսպաննուեցանբաւականմեծթիւովկրօնափոխհայեր» /տեսնոյնտեղը/:
Տերսիմիալեւիհայերըիրօքկան, գոյութիւնունին, անոնք, իտարբերութիւնհամշէնահայերէն, ունինազգայինհզօրինքնագիտակցութիւն, արմատներունվերադառնալումեծուժուպատրաստակամութիւն: ԱյսօրբազմաթիւՏերսիմցիներփորձըրած ենպաշտօնապէսվերադառնալիրենցարմատներուն: Այսամէնունմասինվկայած էնաեւ alevilerbirligi կայքիառկայութիւնը, որմանրամասն, տունառտուն, եկեղեցիառեկեղեցիգրածուպարզաբանածէայնիրավիճակը, որառկայէրՕսմանեանկայսրութեան մէջ, մինչ 1915թ., եւթէինչճակատագիրունեցանմերվանքերնուեկեղեցիներըմեծկոտորածէնյետոյ: Այսկայքին մէջարեւմտահայութեանվերաբերողնիւթերումատուցումնուգիտականհենքըպարզապէսկ՛ապշեցնենընթերցողները: ԱյստեղկարելիմէջբերելՀրանդՏինքիթեւաւորխօսքնուաւարտել. «Եթէօր մըԹուրքիանքանդուի, ապաայդկ՛ըլլայոչթէզէնքիմիջոցով, այլինքնութեանխնդրի» :
