ԵԳ Երիտասարդական Գրասենեակ
Related Articles
ՅԵՏ – ՍՈԿՐԱՏԵԱՆ ՇՐՋԱՆ
(12)
Աղեքսանդրի մահէն վերջ Յունաստանի համար կը սկսի երկար քաղաքական խառնակութեան շրջան մը: -Սիթէները իրարու դէմ կ'ելլեն. հակամակեդոնական շարժումներ յառաջ կու գան. Սիթէներու մէջ անկայուն քաղաքական վիճակ մը կը տիրէ. զանազան կուսակցութեանց մէջ բուռն հակառակութիւններ կը ծագին, եւ այլն:
Այս կացութենէն կ'ազդուի նաեւ իմաստասիրական մտածումը: Պղատոնի ատեն կարելի էր մտածել հաւաքական սիթէի մը փրկութեան կարելիութեան մասին, բայց հիմա այդ յոյսը կորած է եւ ա'լ իմաստասէրներու հոգին անհատին փրկութեան մասին կը մտահոգուի միայն: Օրինակ, ի՞նչպէս կրնայ մարդ անհատապէս ինքզինք ազատել, ընկերային եւ քաղաքական խառնակութենէն հեռու մնալ եւ ապահովել իր անձնական երջանկութիւնը: Ահաւասիկ այդ շրջանի իմաստասիրական գլխաւոր հարցը: Ու այդ պատճառով կը տեսնենք որ իմաստասիրութեան մէջ տեսական հարցերը այլեւս երկրորդական աստիճանի կու գան եւ իմաստասիրութիւնը գործնակա'ն, բարոյակա'ն հարցերով կը զբաղի: Բուն, զուտ հայեցողութեան տեղ կու գայ աւելի գործնական-բարոյական իմաստասիրութիւն մը:
Այս շրջանին կը գտնենք կարգ մը սկեպտիկեան դրութիւններ, որոնք ճիշդ այդ հայեցողութեան վրայ անգամ հաւատք չունին: Ճշմարտութիւնը գտնելէ հրաժարիլը կը նկատեն մեծագոյն իմաստութիւնը: Կան նաեւ երկու ոչ-սկեպտիկեան վարդապետական դրութիւննե, որոնք առաւելապէս բարոյականներ են, այսինքն այս դրութիւններուն մէջ թէեւ կայ տեսական բաժին մը, ինչպէս տրամաբանութիւն մը, ֆիզիք մը, բայց ասոնք երկուքն ալ կան իբրեւ միջոց բարոյականի: Այդ երկու դրութիւններն են՝
–Եպիկուրականութիւնը
–Ստոյիկութիւնը
Ա. Սկեպտիկեան Դրութիւններ (Skepticism)
Սկեպտիկեան Դրութիւնները այլազան են այս շրջանին:
Նախ թուենք զանոնք.
–Պիւրհոնականութիւն
-Միջին եւ նոր Ակադեմիայի վարդապետութիւն, այսինքն Պղատոնի դպրոցին շարունակութեան վերջին շրջանի բուն Պղատոնականութեան այլափոխուած ձեւը: Այս երկուքն ալ -Միջին եւ նոր Ակադեմիա – լքելով Պղատոնական վարդապետութիւնը կը հակին դէպի Սկեպտիկութիւն, բայց ոչ դէպի բացարձակ Սկեպտիկութիւն այլ դէպի Հաւանականապաշտութիւն.
–Էնեգիտեմոսի Վարդապետութիւնը, որ բացարձակ եւ սիստեմաթիկ Սկեպտիկութիւն է.
–Փորձառապաշտ Սկեպտիկութիւն :
1.- Պիւրհոնականութիւն
Պիւրհոն, հիմնադիրը այս վարդապետութեան, ծնած է Էլիս քաղաքին մէջ: Եղած է Աղեքսանդր Մեծի բանակներուն մէջ, որուն շնորհիւ գացած է մինչեւ Հնդկաստան: Յետոյ վերադարձած է իր քաղաքը: Շատ մը ժողովուրդներու, կրօնքներու, բարքերու հետ շփումը իր մէջ խախտած է այն հաւատքը թէ միայն մէկ տեսակ ճշմարտութիւն կայ: Տեսնելէ վերջ մարդոց հաւատալիքներու, կարծիքներու, աշխարհահայեացքներու բազմութիւնը եւ տարբերութիւնները՝ ա'լ չէ հաւատացած մէկ ճշմարտութեան գոյութեան: Յարաբերականութիւն մը տեսած է տիեզերքի մէջ. իւրաքանչիւր մարդ կ'ըմբռնէ եւ կը դատէ ըստ իր ներքին եւ արտաքին պարագաներուն եւ ոչ թէ ըստ ճշմարտութեան Մէկ Սկզբունքի մը :
Իսկ երբ Պիւրհոն կը ճանչնայ Հնդիկ միսթիք քուրմերը, մանաւանդ հնդիկ մարզիմաստունները ( Gymnosophiste ), որոնք մարմնի յատուկ մարզանքներով տեսակ մը հոգեկան հանդարտութեան եւ Նիրվայնական Երանութեան վիճակի մը կը հասնին, կ'առնէ անոնց իտէալը եւ կու գայ քարոզելու զայն: Յունաստանի մէջ (Նիրվանան Պուտտայական Անէութեան Իտէալն է: Երբ մարդ այս աշխարհը խաբկանք կը համարէ եւ կը ձգտի անկէ քակուելով տեսակ մը գրեթէ Անէին մէջ ապրելու, կը ստանայ երանութիւն մը. այս երանական վիճակը Նիրվանա կը կոչուի ):
Պիւրհոնի վարդապետութիւնը սա է. -Ամէն ինչ տեսակ մը ցնորք , խաբկանք է: Մենք չենք կրնար բուն եղածը գտնել, այլ մէկ խաբկանքէն ուրիշի մը մէջ կը տարուբերինք: Բուն ճշմարտութիւնը անծանօթ կը մնայ մեզի: Ուրեմն պէտք է հրաժարիլ վճռական որեւէ դատաստանէ: Իմաստութիւնը կը կայանայ դատաստանը կախակայելուն մէջ: Երբ կը կախակայենք դատաստանը ա'լ ըսելիք չենք ունենար եւ կը հասնինք անխօսութեան վիճակին : Երբ մարդ իր դատաստանը կը կախակայէ՝ նաեւ կը հրաժարի գործելէ, որովհետեւ գործելը դատել կ'ենթադրէ, ու այն ատեն կը հասնի անգործութեան ( Ataraxia ) վիճակին: Եւ երբ չի գործեր՝ ո'չ մէկ բանէ կ'ազդուի ոչ մէկ բան զինք կը յուզէ, որովհետեւ յուզումը կու գայ այն ատեն, երբ մարդ աշխարհի մէջ իբրեւ գործօն էակ մը կը մտնէ. այսպիսով մարդ ի վերջոյ անյուզութեան վիճակին կը հասնի:
Ուրեմն անխօսութիւն, անգործութիւն եւ անյուզութիւն՝ ահա' Պիւրհոնի իմաստութիւնը: Ինքն ալ կը գործադրէ զայն կարելի եղածին չափ: Իր քաղաքի մարդիկ այնքան մեծ հիացում ունէին իր իմաստութեան վրայ որ իր արձանը կանգնեցին ու քրմապետ հռչակեցին զինք:
2. Միջին եւ նոր Ակադեմիայի Վարդապետութիւնը
Պղատոնի Դպրոցը երթալով թերահաւատ կը դառնայ Պղատոնի ճշմարտութեան որոնումին կարելիութեան եւ ըմբռնումին մասին, ու լքելով Պղատոնի այդ վարդապետութիւնը կու գայ այն համոզումին թէ մենք չենք կրնար բուն ճշմարտութիւնը գտնել, այլ կրնանք միայն աւելի հաւանականը գտնել՝ նուազ հաւանականին հարկադրաբար: Ուրեմն որեւէ վճռական դատաստան պէտք չէ ընենք:
Հաւանականապաշտութեան գլխաւոր դէմքերն են Արկեգիլաս (Arcesilas, 316-241 Ն.Ք.) եւ մանաւանդ Կառնէատ (Carneade ,215-129 Ն.Ք.), որ Հաւանականապաշտութիւնը դրութեան մը կը վերածէ եւ կ'որոշէ այն պայմանները, որոնցմով կրնայ առաւել կամ նուազ հաւանականութիւն ըլլալ:
Գաղափար մը կրնայ ինքնին ճշմարտանման ըլլալ. այն ատեն կը ներկայացնէ որոշ հաւանականութիւն: Բայց երբ այդ ճշմարտանման գաղափարը մեր մէջի ուրիշ գաղափարներու հետ կը համաձայնի՝ այն ատեն իր հաւանականութիւնը կը մեծնայ: Իսկ երբ մեր գաղափարներուն հետ համաձայն ըլլալէ զատ ուրիշներու ալ գաղափարներուն հետ համաձայն ըլլայ՝ այն ատեն իր հաւանականութիւնը ա'լ աւելի կը բարձրանայ:
3 . Էնեզիտեմոսի (Aenesideme Ա . դար Յ.Ք.) Վարդապետութիւնը
Էնեզիտեմոս կ'երթայ դէպի բացարձակ Սկեպտիկութիւն՝ Սկեպտիկութեան զանազան փաստերը դասաւորելով եւ Սկեպտիկութիւնը վերածելով կատարեալ դրութեան մը: Մինչդեռ Պիւրհոնի Սկեպտիկութիւնը բարոյական Սկեպտիկութիւն մըն էր, Էնեզիտեմոսինը իմացական է:
Սկեպտիկութեան գլխաւոր փաստերը հետեւեալներն են .
ա. Յայտնապէս մենք շատ անգամ կը սխալինք: Մեր զգայարանքները յաճախ կը խաբուին . մեր միտքն ալ կրնայ խաբուիլ: Քանի որ սխալիլը, խաբուիլը կան ինչէ՞ն գիտենք որ միշտ չենք խաբուիր:
բ. Մենք շատ բան չենք գիտեր, եւ ուրեմն խոշոր տգիտութիւն մը ունինք: Արդ այդ տգիտութիւնը պատճառ կ'ըլլայ որ մենք իրապէս ոչ մէկ բան գիտենք, որովհետեւ տիեզերքի մէջ ամէն բան ամէն բանի կապուած է: Բան մը գիտնալու համար պէտք է նախ ամբողջը գիտնալ: Արդ երբ ամբողջը չենք գիտեր ուրեմն ոչ մէկ բան կրնանք գիտնալ:
գ. Մարդիկ նոյն բանի մը մասին բոլորովին տարբեր կարծիքներ կ'ունենան-ինչ որ Փասքալ յետոյ պիտի այսպէս սահմանէ՝ «Ինչ որ Պիրենեաներէն ասդին ճշմարտութիւն է, անդին սխալ է»-: Թէ' ժամանակը եւ թէ տեղը կը փոխեն ճշմարտութիւնը: Որովհետեւ ինչ որ մենք հոս ճշմարտութիւն կը նկատենք, ուրիշ տեղ ուրիշներ սխալ կը նկատեն: Ժամանակներու ընթացքին ալ նոյն բանի մասին կարծիքները կը փոխուին:
դ. Եթէ ճշմարտութիւնը ապացուցանել ուզենք պիտի ապացուցանենք բանականութեամբ: Եթէ խնդիր ըլլայ թէ բանականութիւնը ի'նչպէս բանաւոր է, այն ատեն ստիպուած ենք բանականութիւնը ապացուցանել բանականութեամբ: Ուրեմն բանականութիւնը չի կրնար ճշմարտութիւնը բերել, որովհետեւ ինքն է խնդրոյ առարկան:
4. Փորձառապաշտ ( Emperique ) Սկեպտիկութիւնը
Յունական փիլիսփայութեան վերջին շրջանին (Յ.Ք.) եղած է , մանաւանդ բժշկութեան մէջ , փորձառապաշտ դպրոց մը, որ կ'ըսէ թէ մենք չենք կրնար երեւոյթներուն բուն պատճառները գտնել : Միայն փորձառութեամբ կրնանք ըսել թէ սա բանը սա' երեւոյթը յառաջ կը բերէ . բայց թէ ի'նչպէս յառաջ կը բերէ՝ ատիկա մենք չենք գիտեր : Օրինակ , այս խոտը եթէ ուտես հիւանդութիւնդ կ'անցնի . բայց թէ ի'նչպէս կ'անցնի , կամ խո՞տն է արդեօք իրապէս բուժողը թէ ուրիշ բան մը՝ ատիկա չենք գիտեր :
Այս դպրոցին գլխաւոր ներկայացուցիչն է Փորձառապաշտ Սէքսթուս ( Sextus Empiricus Գ.դար Յ.Ք.) յոյն բժիշկը :
Սկեպտիկեան այս դպրոցներուն դէմ կը զարգանան երկու ուրիշ դպրոցներ , որոնք կը մերժեն Սկեպտիկութիւնը ու մարդը կարող կը համարեն ճշմարտութեան հասնելու : Անոնք են Եպիկուրականութիւնը եւ Ստոյիկութիւնը :
Բ. Եպիկուրականութիւնը
Եպիկուրականութեան հիմնադիրը եղած է Եպիկուր: Ան ծնած է Աթէնքի մօտ 341 –ին, բայց իր մանկութիւնն ու պատանեկութիւնը անցուցած է Սամոս կղզիին մէջ: Յետոյ գացած է Աթէնք եւ հոն շարունակելով իր ուսումը, պարտէզի մը մէջ հիմնած է Դպրոցը եւ ունեցած աշակերտներ: Եպիկուրի մայրը վհուկ է եղած ու Եպիկուր իր մանկութեան եւ պատանեկնութեան շրջանին մօրը հետ պտտելով տեսած է թէ ի'նչպէս մարդիկ դիւթական միջոցներով աւելորդապաշտութեան մէջ խորհրդաւոր ուժերէ վախեր կ'ունենան, ինչ որ պատճառ կ'ըլլայ որ կորսնցնեն իրենց հոգեկան հանդարտութիւնը: Եպիկուր այդ ատեն իսկ արդէն կը մտադրէ վանել այդ վախերը մարդոց մէջէն, զանոնք առաջնորդելու համար երջանկութեան: Ասիկա կրնանք համարել իր վարդապետութեան ծագման գլխաւորագոյն ազդակներէն մէկը:
Եպիկուր ունեցած է շատ իմաստուն կեանք մը: Կ'ապրէր սեւ հացով ու ջուրով միայն, եւ կ'ըսէր թէ մարդ կ'ուտէ այն ատեն երբ իրապէս անօթի է, եւ կը խմէ երբ ծարաւ է: Արդ հացը եւ ջուրը է'ն համեղ բաներն են քաղցի եւ ծարաւի ատեն եւ կը բաւեն մարդը գոհացնելու: Եպիկուր բացառիկ պարագաներու մէջ միայն ինքզինքին կը թոյլատրէր ուրիշ բաներ ուտել: Այնպէս կը համարէր թէ մարդ համեստ կեանքի մը մէջ կրնայ գտնել իր երջանկութիւնը. որովհետեւ որքան մարդ իր պէտքերը նուազագոյնի իջեցնէ այնքան քիչ կը տառապի՝ զերծ մնալով տեսակ տեսակ մտահոգութիւններէ, որոնք կը պատճառուին աւելորդ պէտքերու գոհացում տալու անհրաժեշտութենէն:
Եպիկուր իր ամէնէն մեծ գոհացումն ու հաճոյքը կը գտնէր բարեկամութեան մէջ եւ իր քաղցրաբարոյ, բարեացակամ բնաւորութեամբ իրեն կապած էր իր բոլոր աշակերտները ,որոնք մեծ պաշտամունք ունեցած են իրեն հանդէպ: Այդ պաշտամունքը շարունակուած է նոյնիսկ իր մահէն ետք: Եպիկուր, իր կեանքով եւ օրինակով, այնպէս ինչպէս մարդիկ ճանչցած են զինք, ճիշդ հակառակ պատկերը կը ներկայացնէ իր վարդապետութիւնը:
Եպիկուր Սամոս եղած ատեն հետեւած է Դեմոկրիտէսի մէկ աշակերտին ուսուցման: Հետեւաբար տիեզերքի ըմբռնման Դեմոկրիտեան վարդապետութինը իր մտքի կազմութեան մէջ մեծ դեր ունեցած է: Դեմոկրիտեան վարդապետութինը կ'ընդունի, որովհետեւ ամէնէն աւելի կը յարմարի այն բարոյական ըմբռնումին, որուն ինք կը հասնի: Ուրեմն ոչ թէ իր ֆիզիքն է որ ընտրել տուած է իր բարոյականը այլ իր բարոյականն է որ ընտրել տուած է իր ֆիզիքը: Ուրեմն Եպիկուրականութիւնը բուն իսկ բարոյական վարդապետութիւն մըն է, որ սակայն ունի իր տեսական, փիլիսոփայական հիմը կամ խարիսխը, այսինքն իր ֆիզիքն ու տրամաբանութիւնը կամ կանոնականը: Բայց ինչ որ հոս խարիսխ կը կոչենք իրականութեան մէջ բարոյականութեան համար ընտրուած է:
Իբրեւ Դեմոկրիտեան՝ Եպիկուր կ'ըսէ մեր բոլոր գաղափարները կու գան մեր զգայարանքներէն: Իրերը մեր զգայարանքներուն մէջէն պատկերներ կը ղրկեն, որոնք կը կազմեն մեր զգայական ծանօթութիւնը: Յետոյ այդ պատկերները կրկնուելով կ'ունենանք տեսակ մը անոնց ձուլում, ու այդ ձեւով կը կազմուին մեր գաղափարները : Ուրեմն մեր գաղափարները կու գան մեր զգայարանքներէն: Տիեզերքի մասին մեր ունեցած ծանօթութիւնը զայն հաւատարմաբար ճանչցնող ծանօթութիւն մըն է, որովհետեւ կու գայ ուղղակի տիեզերքէն: Ասկէ զատ, սակայն, Եպիկուր կ'ընդունի թէ մեր իմացականութիւնը կարող է դէմ յանդիման տեսութեամբ թափանցել իրերուն ցոյց տուածէն աւելի խոր, բռնելու համար զանոնք կազմող բուն տարրերուն գաղտնիքն ու օրէնքները: Այս ձեւով է որ կրնանք աշխարհի բուն եղածը եւ անոր դրութիւնը ճանչնալ:
Ասկէ է որ կ'անցնի ֆիզիքին եւ կ'ընդունի Դեմոկրիտեան դրութիւնը, այսինքն ամէն ինչ կազմուած է շատ փոքր մասնիկներէ՝ աթոմներէ, որոնք իրարու քով գալով կը կազմեն տեսանելի իրերը: Աթոմները իրենք թէեւ անտեսանելի են եւ միմիայն մեր իմացականութեանբ ըմբռնելի, սակայն իրենց մէկտեղութեան մէջ կը կազմեն տեսանելի իրերը: Հետեւաբար ամէն ինչ որ կայ նիւթական է: Սակայն Դեմոկրիտեան ֆիզիքին մէջ Եպիկուր երկու փոփոխութիւններ կը մտցնէ:
Դեմոկրիտեան Վարդապետութեան մէջ աթոմները իրենք իրենց շարժում ունին: Եպիկուր այդ շարժումը կը համարէ տեսակ մը ձգողութեան արդիւնք. Տիեզերքի մէջ ձգողութեան կեդրոն մը կայ, որուն կ'երթան բոլոր աթոմները զուգահեռաբար:
Աթոմին մէջ շեղելու կարողութիւն մը կայ, որ կը կոչուի հիւլամէտ, որով աթոմները իրենց զուգահեռական գնացքէն շեղելով իրարու քով կու գան եւ կը կազմեն տեսանելի իրերը: Աթոմին այդ շեղելու կարողութիւնը մարդուն հոգիին մէջ –որ դարձեալ աթոմներէ շինուած է – իր ազատութիւնը կը կազմէ , եւ այդ ազատութեամբ մարդ իր կեանքը կրնայ ընել այնպէս ինչպէս ինք կ'ուզէ եւ զայն ազատել ճակատագրականութեան մը սարսափէն:
Յայտնի կերպով այս փոփոխութիւնները յետին նպատակ ունին բարոյական արդիւնք մը, որ է մարդը ազատել ճակատագրականութեան սարսափէն: Եպիկուր կ'ըսէ նաեւ թէ աստուածները մարդոց գործին չեն խառնուիր: Ասիկա ալ անոր համար որ մարդիկ ազատին նաեւ աստուածներուն սարսափէն:
Եպիկուրի բարոյականը կը հետեւի Արիսթիպպոսի սկզբունքին, թէ մարդուն բարին հաճոյքն է: Մարդ իբրեւ նպատակ պէտք է ունենայ երջանկութիւնը: Ըստ ինքեան որեւէ հաճոյք չար չէ. ամէն հաճոյք աղէկ բան մըն է, բարի է: Բայց ինչ-ինչ հաճոյքներ կան, զորս ստանալու համար բաներ կ'ընենք, որոնք վերջը մեր մէջ տառապանքներ յառաջ կը բերեն: Եթէ մենք իրա'ւ հաճոյքը կ'ուզենք՝ պէտք է զգուշանանք այդ տեսակ տառապանքներէ, որով եւ զանոնք պատճառող վաղանցիկ հաճոյքներէն:
Արիթիպպոսի վարդապետութեան մէջ խոշոր փոփոխութին մը կը բերէ Եպիկուր: Մինչդեռ Արիսթիպպոս կը քարոզէր ամբողջ հաճոյքնըրու աղէկութիւնը, եւ իր աշակերտներն ալ կ'ըսէին՝ «Քանի որ ապագան անյայտ է, անցեալն ալ անցած է, ուրեմն ինքզինքնիս տանք ներկայի անմիջական հաճոյքին», Եպիկուր կ'ըսէ. Այո', թէեւ ապագան չկայ, բայց մեր խելքով կրնանք որոշ չափով մը զայն տեսնել: Ուրեմն անխելքութիւն է երթալ հաճոյքի մը ետեւէն, որ ապագային կրնայ ցաւ բերել: Ուրեմն պէտք է ընտրել հաճոյքը:
Այդ ընտրութիւնը ընելու համար չորս կանոններ կու տայ Եպիկուր.
ա.Ընտրէ՛ այն հաճոյքը, որմէ վերջ աւելի մեծ ցաւ մը պիտի չգայ.
բ.Մերժէ՛ այն հաճոյքը, որուն ետեւէն աւելի մեծ ցաւ մը պիտի գայ.
գ.Ընդունէ՛ այն ցաւը, որուն ետեւէն աւելի մեծ հաճոյք մը պիտի գայ.
դ.Մերժէ՛ այն ցաւը, որուն ետեւէն աւելի մեծ հաճոյք մը պիտի չգայ.
Այս չորս պարզ կանոններով Եպիկուր կը թելադրէ խելացութեամբ ընտրել հաճոյքը, եւ ոչ թէ կենդանիին պէս զայն առնել միամտօրէն: Ուրեմն Եպիկուր անմիջական հաճոյքի վարդապետութեան բարոյականը կը վերածէ մտքի հաշուով ընտրուած հաճոյքի բարոյականի մը, որուն կ'ըսեն շահու բարոյական: Այսինքն գործել՝ ունենալու համար անխառն հաճոյքի կեանք մը, ըստ հաճոյքի եւ ցաւի կապակցութեան օրէնքներուն, զորս մեր միտքը կը գտնէ:
Հաճոյքներն ալ, այս անգամ, ամէնքը նոյն ձեւի հաճոյքներ չեն: Եպիկուր կ'որոշէ երկու տեսակի հաճոյք.
-Հաճոյք ի գործունէութիւն
-Հաճոյք ի դադարման
Առաջին տեսակի հաճոյքներ են անոնք, զորս կը ստանանք աշխատելով, գործելով, ճգնելով, ետեւէն վազելով: Իսկ հաճոյքներ ալ կան, որոնք այդպիսի գործունէութիւն մը չեն պահանջեր, այլ կու գան Ataxia –ի վիճակի մը մէջ: Առաջինները տառապանքով բերուած, տառապանքով խառն հաճոյքներ են: Բուն հաճոյքները երկրորդներն են :
Որպէսզի այդ հաճոյքներուն հասնինք պէտք է նայինք թէ ինչէ'ն կու գան անոնք: Այս տեսակէտով Եպիկուր 3 տեսակ պէտքեր կ'որոշէ, որովհետեւ կը դիտէ թէ հաճոյք ըսուած բանը մարդուն մէջ իբր պայման ունի համապատասխան պէտքի մը գոհացումը: Այդ պէտքերն են.
–Բնական եւ անհրաժեշտ պէտքեր, որոնք կու գան մեր բնութենէն եւ անոնց գոհացումը անհրաժեշտ է. որովհետեւ եթէ չգոհացնենք զանոնք կը տառապինք , եւ նոյնպէս կրնայ մահ յառաջ գալ: Այսպիսի պէտքեր են, օրինակ, սնանելու-հաց ուտելու ու ջուր խմելու- եւ հագուելու պէտքերը:
–Բնական բայց ոչ անհրաժեշտ պէտքեր, որոնք թէեւ բնական պէտքեր են, բայց առանց զանոնք գոհացնելու ալ կրնանք ապրիլ: Օրինակ, սեռային կամ ընտանիք կազմելու պէտքը:
-Ոչ բնական եւ ոչ անհրաժեշտ պէտքերը, զորս մարդիկ կը ստեղծեն, օրինակ հարստանալու տենչը: Մարդուն բնութեան մէջ չկայ այդ պէտքը. առանց հարստութեան ալ կարելի է ապրիլ եւ աւելի երջանիկ ապրիլ:
Այս երեք տեսակ պէտքերէն կը յանձնարարէ նախ, բնականօրէն, առաջինները եւ սակայն զանոնք ամէնէն սեղմ վիճակի վերածել կը թելադրէ: Պէտք է վարժուիլ շատ ժուժկալ ըլլալու –ինչպէս ինք էր՝ սեւ հաց ուտելով-: Երկրորդ աստիճանի պէտքերը շատ զգուշութեամբ գոհացնելու է: Շատ անգամ անոնք մարդը կը տանին տառապանքներու կամ հոգերու: Գալով երրորդ տեսակի պէտքերուն, անոնք բոլորովին աւելորդ են եւ պէտք է անոնցմէ հրաժարիլ:
Մարդուն հանդարտ հոգեկան վիճակին սպառնացող վտանգները մարդ պէտք է վանէ, ինչպէս աստուածներու սարսափը եւ մանաւանդ մահուան սարսափը: Որովհետեւ աստուածները մեզմով չեն զբաղիր. իսկ երբ մահը վայ մենք պիտի չըլլանք, հետեւաբար չեկած վախնալու չենք անկէ:
Ահաւասիկ իմաստութիւնը: Այս բոլորը ընելէ վերջ կու գայ կեանքի երանութիւնը: Երբ ասոր վրայ աւելնայ բարեկամութեան եւ բարեկամական յիշատակներու հաճոյքը՝ յառաջ կու գայ բարձրագոյն, անխառն հաճոյքի վիճակ մը, որմէ վեր բաղձալի վիճակ չկայ:
Ահաւասիկ Եպիկուրեան հաճոյապաշտութիւնը որ սովորական ըմբռնումէն բոլորովին տարբեր է: Տեսակ մը ճգնական հաճոյապաշտութիւն է, եթէ կարելի է այսպէս ըսել: Եպիկուր սխալ կերպով հասկցուած է՝ այնքան, որ իր հետեւորդները նոյնիսկ անուանուած են «Եպիկուրի հօտին խոզերը»:
Գ. ՍՏՈՅԿՈՒԹԻՒՆԸ Stoicism
Ստոա (Stoa) բառը Յունարէնի մէջ կը նշանակէ սիւնագաւիթ: Այս դպրոցը իր անունը առած է անկէ, որ անոր հետեւորդները կը ժողվուէին հրապարակի մը վրայ եղող սիւնագաւիթի մը մէջ, ու ատոր համար կոչուած են ստոյիկեաններ, այսինքն սիւնագաւիթի մարդեր:
Դպրոցին հիմնադիրը եղած է Զենոն Կիպրացի, ծնած 322-ին Կիպրոս: Զենոն հարուստ վաճառականի որդին էր , նաւերու տէր: Սակայն իր նաւերը ընկղմելով ան գնաց Աթէնք եւ սկսաւ հետեւիլ զանազան վարդապետութիւններու, ու գրաւուեցաւ Քրատէս (Crates de Thebes) անուն շնականի մը ուսուցումէն, եւ անկէ է, որ հանեց իր վարդապետութիւնը, որ ձեւով մը կը կապուի հին Շնականութեան:
Իր մահէն վերջ իր հիմնած դպրոցը շարունակուեցաւ. Քլէանթ Ասոսցի եւ յետոյ Քրիսսիպոս եղան իրմէ վերջ առաջնորդները այս դպրոցին: Վերջինս դպրոցին երկրորդ հիմնադիրը կը համարուի, որովհետեւ Ստոյիկեան վարդապետութիւնը իր դրութենական ձեւին տարաւ: Մեծ Ստոյիկեաններ տուած են աւելի վերջը Լատինները, որովհետեւ այս վարդապետութիւնը տարածուեցաւ նաեւ Իտալիոյ մէջ: Քրիստոնէութեան առաջին դարերուն տակաւին կենդանութիւն ունէր եւ մեծապէս ազդեց Քրիստոնէութեան բարոյականին վրայ:
Ինչպէս Եպիկուրեան վարդապետութիւնը, այս ալ ունի կանոնական մը՝ տրամաբանութիւն մը, յետոյ բնագիտութիւն մը եւ վերջապէս բարոյական մը: Բայց, ինչպէս Եպիկուրականութեան մէջ, հոս ալ շեշտը դրուած է բարոյականին վրայ, նախորդ երկու բաժինները տեսակ մը նախապատրաստութիւն են բարոյականին եւ անոր համար կան:
Կանոնականին մէջ Ստոյիկեաններ կ'ընդունին, որ մեր բոլոր ծանօթութիւնները կու գան մեր զգայարանքներէն. բայց, կ'ըսեն, մեր միտքը պարզ կրաւորութիւն մը չէ զգայարանքներուն բերածներուն հանդէպ, այլ բուն ծանօթութիւնն ու գիտութիւնը կը կազմուին մեր մտքին՝ ինացականութեան կողմէ, որ ճշմարտութիւնը կը շինէ զգայարանքներուն բերածներուն իր տուած – կամ մերժած- հաւանութեամբ:
Բուն ճշմարտութիւնը արդիւնք է զգայարանքներուն բերածներուն մտքին կողմէ ըմբռնման, նուաճման: Հետեւաբար միտքը պարզապէս հայելի մը չէ արտաքին եղածին հանդէպ, այլ գործօն բան մըն է. կ'ընդունի զգայութիւնները եւ զանոնք խտացնելով, խորացնելով, անոնց հաւանութիւն տալով, զանոնք մեկնելով կը շինէ ճշմարտութիւնը: Զգայարանքները կը հայթայթեն ճշմարտութեան ատաղձները, բայց բուն ճշմարտութիւնը շինողը միտքն է՝ գործելով այդ ատաղձներուն վրայ: Այս ձեւով է, որ միտքը կրնայ հասնիլ տիեզերքի ճշմարիտ գիտութեան: Ահաւասիկ Ստոյիկեան տրամաբանութիւնը, որ շեշտը կը դնէ մտքին գործօն կարողութեան, մտքին ներգործութեան վրայ. եւ հոս կը տեսնուի արդէն Ստոյիկեան բարոյականին հիմնական ձգտումը: Պիտի տեսնենք որ բարոյականը կը կայանայ ոչ թէ կեանքին բերածներուն կրաւորութեան կամ ենթակայութեան մէջ, այլ կեանքին տէրը դառնալուն մէջ: Խնդիրը ոչ թէ կեանքը կրելն է, այլ կեանքը շինելը մեր կեանքը մեր գործը ընելը:
Ստոյիկեաններ իրենց ֆիզիքին մէջ կ'ընդունին թէ ամէն ինչ նիւթական է. այդ տեսակէտով իրենց ֆիզիքը տեսակ մը նիւթապաշտութիւն է: Բայց միւս կողմէ ալ կ'ընդունին թէ ոչ մէկ տեղ նիւթը մինակն է, այլ իրմէ աւելի կարեւոր բան մը կայ որ զօրութիւն է: Այդ զօրութիւնն է որ նիւթին կրաւոր տարրերուն վրայ ազդելով զանոնք կը կազմաւորէ, կը ձեւաւորէ եւ անոնցմէ ամբողջներ կը շինէ: Հետեւաբար իրենց ֆիզիքը նիւթապաշտութիւն մը ըլլալէ աւելի ուժապաշտութիւն մը կամ զօրութենապաշտութիւն (Dynamisme) մըն է:
Տինամիք բան մը կայ բնութեան մէջ որ բնութիւնը բնութիւն ընող բանն է: Այդ տեսակէտով աշխարհը, տիեզերքը պէտք է ըմբռնել իբրեւ տեսակ մը անհուն կենադանութիւն: Ինչպէս որ մեր մարմնին ամէնէն յետին բջիջները թափանցուած են կեանքով մը, եւ երբ որ այդ կեանքը քաշուի մարմինը կը քայքայուի, կը մահանայ, անանկ ալ ամբողջ տիեզերքը թափանցուած է տիեզերական զօրութեամբ մը որ տիեզերքին միութիւնը կը շինէ, որ ամբողջ տիեզերքը կը ներթափանցէ տեսակ մը կեանքով, եւ ա'յդ է ահաւասիկ Աստուած: Հետեւաբար իրենց վարդապետութիւնը համաստուածութիւն մըն է: Տիեզերքը յԱստուած իբրեւ տիեզերք կայ: Եթէ զԱստուած տիեզերքէն քաշենք՝ տիեզերքը փոշի կը դառնայ: Տիեզերքը, հաւանաբար, թափանցուած մինչեւ իր յետին մասնիկները այդ Զօրութեամբ, կ'ապրի աստուածային կենդանութեան մէջ: ՅԱստուած: այդ զօրութիւնը՝ պարզ նիւթական զօրութիւն մը չէ, այլ Բանական Զօրութիւն մըն է, այսինքն օրէնքները շինող բանականութիւնը, որ միեւնոյն ատեն տեսակ մը բարի կամեցողութիւն է, ուրիշ խօսքով՝ ՆԱԽԱԽՆԱՄՈՒԹԻՒՆ:
Ստոյիկեանները կ'ընդունէին, որ մեր մէջն ալ Աստուծոյ բնութենէն անոր նման բանականութիւն մը կայ եւ անոր ուղղութեան տակ գործող կամեցողութիւն մը: Հետեւաբար մեր գործերը պէտք է մտնեն անոր ուղղութեան տակ: Մեր գոյութիւնը պէտք չէ ընենք ստացուած գործողութիւններու կամ գործուած բաներու կեանք մը, այլ մեր բանականութենէն տիրապետուած, անոր կամքէն առաջնորդուած բան մը, գործ մը, ուրիշ խօսքով՝ պէտք է մեր կեանքը ոչ թէ կրենք, այլ շինենք. մեր արաքները ոչ թէ դուրսէն եկած ազդեցութիւններու բնական հակազդեցութիւնը ըլլան, այլ մեզմէ գան: Մենք կեանքի պատահարներէն վեր ըլլանք ու այդ պատահարները գործածենք մեր կեանքին տալու համար իր բանաւոր ուղղութիւնը: Այս է միայն, որ արժէք ունի: Այն բոլոր բաները զորս մենք չենք ըներ՝ այս ուղղութեանբ խնդիր չեն: Ուրեմն այն բոլոր բաները, զորս հասարակ մարդը բարիք կը կոչէ, ինչպէս ուտելիք, խմելիք, հարստութիւն եւայլն, եւ այն բաները, զորս անոնց դիմաց չարիք կը կոչէ, ինչպէս աղքատութիւն, ատոնք խնդիր չեն: Ինչ որ խնդիր է մեր ըրածն է մեր գործա'ծը: Առաքինութիւնը կը կայանայ մեր գործերուն որոշ մէկ կերպին մէջ, անոր ուղիղութեան մէջ. եւ ինչ որ մեզմէ չի գար ո'չ չարիք է եւ ոչ ալ բարիք: Մեր արարքները արժէք չունին իրենց նիւթով, այլ իրենց մէջ ունեցած մեր դիտումով: Եթէ ուղիղ դիտումով ընենք արաքը՝ բարիք գործած կ'ըլլանք. իսկ եթէ շեղ դիտումով ընենք զայն՝ չարիք գործած կ'ըլլանք: Բայց մեր ըրածը կրնայ նոյն տարրերը պարունակել: Օրինակ, առնենք սպանութեան մը պարագան: Սպանութիւնը անպայման ոճրագործութիւն չէ: Եթէ ակամայ եղած է սպանութիւնը, ոճրագործ չի համարուիր սպաննողը, որովհետեւ իր դիտումը սպաննել չէր եւ ատոր համար ալ արդէն չի դատապարտուիր: Իսկ ուրիշ մը, որ կը կրակէ սպաննելու դիտումով, բայց գնդակը կը վրիպի՝ ոճրագործ է եւ իբր այդ կը դատապարտուի: Չարիքը կամ բարիքը հետեւաբար նիւթական բաեր չեն, այլ կամեցման ուղղութիւններ: Ատոր համար «Մեծ կամ փոքր յանցանք չկայ», կ'ըսէին Ստոյիկեաններ: Ինչ որ արարք մը յանցապարտ կ'ընէ իր բանական ուղիէն շեղումն է: Խնդիրը քիչ կամ շատ շեղիլը, չէ այլ շեղիլն է. խնդիր չէ թէ 1ՕՕ ոսկի գողցեր ես կամ տասը, խնդիրը գողնալն է:
Իմաստունը ան է, որ երբէք չի շեղիր. ու ինչ որ իր ազատ ու անկախ կամքէն կախում չունի այլ դուրսէն կու գայ իրեն՝ իրեն համար խնդիր չէ: Օրինակ, եթէ ցաւեր գան իրեն զանոնք պիտի կրէ անշուշտ, բայց պէտք չէ որ անոնց տակ ընկճուի. անոնց համար իր հոգեկան ուրախութիւնը պիտի չկորսնցնէ: Մարդուն բուն երջանկութիւնը բարի կամեցողութենէն եկած լիութիւնն է հոգիին, զոր աղքատութեան մէջ ալ կարելի է ունենալ, եւ կամ, ընդհակառակը, հարստութեան մէջ չունենալ: Ո'չ մէկ տառապանք կրնայ խախտել Ստոյիկեանը, ինչպէս ո'չ մէկ արտաքին բարիք կրնայ շլացնել զայն: Ան իր տէրն է եւ ոեւէ զօրութիւն չի կրնար զինք իր տիրութենէն հանել: Եպիկտէթ Ստոյիկեան փիլիսոփան Հռոմի մէջ գերի մըն էր. բայց կ'ըսէր՝ «ես գերի չեմ, ո՞վ կրնայ իմ հոգիս գերի առնել»: Կ'ըսէր թէ ինք իր հոգիով կատարեալ թագաւոր մըն էր»: Առաքինի մարդը, ուղիղը, ան որ աստուածային բանաւորութեամբ կ'ըմբռնէ ինքզինք ու կեանքը ըստ այնմ կ'ուղղէ ինքզինք՝ միշտ իշխան է ու երջանիկ, ո'չ մէկ արտաքին ուժ կրնայ իր իշխանութիւնը իրմէ առնել. ոչ մէկ չարիք կրնայ իր հոգեկան հանդարտութիւնը խանգարել:
Ահաւասիկ Ստոյիկեան բարոյականը, որ կամքի զօրութեան եւ կեանքին վրայ կամքին բանաւոր տիրակալութեան վրայ շեշտ դնող բարոյական մըն է: Մարդ իր կեանքը պէտք է ընէ այնպէս ինչպէս արուեստագէտը՝ իր գործը: Ինչպէս որ արուեստագէտը կ'աշխատի բանականութեանբ եւ գեղեցիկ գործ մը յառաջ կը բերէ, այնպէս ալ մենք արարքները պէտք է ընենք բանականութեամբ, որպէսզի անոնք ըլլան գեղեցիկ արաքներ: Մեծ կեանք մը ա'յն է, որ իր տիրոջմէն շինուած է եւ մէկ ծայրէն միւսը հրաշալի գեղեցկութեամբ գիծ մը կը կազմէ: Այդ կեանքը կազմող հոգին թագաւորի մը պէս տէր է եւ Աստուծոյ մը պէս երջանիկ: Տիեզերական բանականութենէն, որուն իրագործիչ զօրութիւնն է կամքը, ամէն մարդու մէջ կայ: Մարդուն բանականութիւնը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ ներկայութիւնը իր մէջ այդ տիեզերական բանականութեան: Այդ տեսակէտով բոլոր մարդիկ Աստուծոյ կերպարանքով անոր որդիներն են: Հետեւաբար պէտք չէ խտրութիւն դնել մարդոց մէջ գերիի կամ թագաւորի, Հռոմայեցիի կամ բարբարոսի: Ստոյիկեաններ իրենք զիրենք աշխարհաքաղաքացի կ'անուանէին , իրենց հայրենիքը դաւանելով աշխարհը եւ իրենց թագաւորը զԱստուած:
Ահա վերջին վարդապետութիւնը, զոր յունական միտքը յառաջ բերած է Յունաստանի մէջ:
Քաղաքական խռով շրջանի մը մէջ է, որ յառաջ կու գան Եպիկուրականութիւնը ու Ստոյիկութիւնը: Եպիկուրեանը իմաստութիւն կը համարէ քաշուիլ եւ իր հանդարտ գաւիթին մէջ չխռովիլ: Իսկ ստոյիկեանին կեցուածքը փոթորիկին մէջ կենալն է եւ անկէ չսասանիլը, ատոր մէջ կը կայանայ մարդուն մեծութիւնը: Ստոյիկութեան մէջ կայ մարդուն մեծութեան զգացումը, որ զայն կը փայլեցնէ:
