ԵԳ Երիտասարդական Գրասենեակ
Related Articles
ԲՈՒՆ ՍՈԿՐԱՏԵԱՆՆԵՐ
(10)
ՊՂԱՏՈՆ Plato ( 428 – 347 Ն. Ք. )
Պղատոն եղած է ոչ միայն յունական, այլ նաեւ բոլոր ժամանակներու մարդկութեան մեծագոյն խորհողներէն մէկը: Կը տեսնենք որ մինչեւ այսօր տակաւին իմաստասիրութիւնը անսպասելի կերպով մը իրեն կը դառնայ. օրինակ այսօրուան Գերմանական Երեւութաբանութիւնը (Phenomenology):
Պղատոն մարդկային մտքին էական ըմբռնողութիւններէն մէկը բերած է: Նոյնիսկ կոչուած է «Աստուածային Պղատոն», իբրեւ երկինքէն խօսող մէկը:
Պղատոն ծնած է Աթէնքի մէջ’ 428-ին: Կը սերի աթենական մեծ, ազնուական ընտանիքէ մը ու կը ստանայ Աթենացի ազնուական երիտասարդի մը կրթութիւնը: Բազմահանճար մըն է կիմնազիոնին մէջ, իր վարժապետը իր լայն ճակատին եւ ուսերուն համար ՊՂԱՏՈՆ կոչած է զինք (Պղատոն կը նշանակէ լայնաճակատ կամ լայնուս): Իր բուն անունը եղած է Արիսթոքլէս: Սկիզբը արուեստի կը նուիրուի եւ բանաստեղծ ըլլալ կ’ուզէ, մինչեւ որ քսան տարեկանին կը հանդիպի Սոկրատի եւ անոր խանդավառ աշակերտը կ’ըլլայ ութը տարի: Սոկրատի հանդիպելէն վերջ կ’այրէ իր գրական գործերը, որովհետեւ կ’ուզէ բոլորովին նուիրուիլ իմաստասիրութեան եւ Սոկրատի ողջութեան արդէն սկսած էր գրել իր իմաստասիրական գործերը:
Քսանութ տարեկանին, երբ Սոկրատ կը մեռնի, Պղատոն այնքան կ’ազդուի որ նողկանք կը զգայ Աթենացիներուն դէմ ուստի կը ձգէ Աթէնքը ճամբորդելու համար Եգիպտոս, մեծ Յունաստան եւ Սիկիլիա: Սիկիլիոյ մէջ կ’ընդունուի Դինիսոս Երէցի (Denys L’ancien) արքունիքին մէջ եւ կը ջանայ համոզել զայն, որ իր ծրագիրներուն համեմատ կարգաւորէ պետութիւնը: Անոր մօտ կը մնայ մինչեւ այն ատեն, երբ այն կը բարկանայ իրեն դէմ եւ զինք իբրեւ գերի կու տայ իր մէկ բարեկամին: Սակայն Պղատոնի մէկ բարեկամը կը գնէ զինք եւ Պղատոն իր ազատութիւնը գտնելով կը վերադառնայ Աթէնք, ուր կը հիմնէ իր դպրոցը Ակադեմիկոս անուն մարդու մը պարտէզները գնելով: Կ’ունենայ շատ մը աշակերտներ: Երբեմն, աւելի հանրային դասերուն, կու գան զինք մտիկ ընելու Աթէնքի բոլոր իմացական բաներով հետաքրքրուողները, որով իր ուսուցումը կը ստանայ մեծ համբաւ, թէեւ եկող բազմութիւնները յաճախ յուսախաբ կը դառնան: Անգամ մը, օրինակ, ծանուցուած էր թէ Պղատոն պիտի խօսէր Բարի-ին մասին: Բազմութիւնը կը փութայ լսելու: Բայց Պղատոն կը խօսի երկրաչափական խնդիրներու մասին , ապացուցանելու համար թէ ԲԱՐԻՆ ՄԻն է:
Պղատոն այդ շրջանին կը գրէ իր գործերը: Լսած ըլլալով որ Դիոնիսիոս Երէց մեռած է եւ իրեն յաջորդած նոյնանուն եղբօր տղան՝ Կրտսերն Դիոնիսիոս (Denys Le Jeune), նորէն Սիկիլիա կը ճամբորդէ՝ յուսալով որ կրնայ զայն համոզել իր սկզբունքներուն համեմատ Սիթէն կազմակերպելու: Բայց յուսախաբ կ’ըլլայ եւ կը վերադառնայ Աթէնք իր գործը շարունակելու: Կ’ըսուի թէ մեռած է իր գրիչը ձեռքը, ութսուն տարեկանին, երբ կ’աշխատէր «Օրէնքներ» անուն գործին վրայ:
Իր մահէն ետք իր դպրոցը շարունակուած է եւ Յետ-Արիստոտէլեան շրջանէն վերջ իր ուղղութիւնը փոխած է եւ կոչուած է Նոր Ակադեմիա: Տեւած է մինչեւ Կոստանդին մեծ:
2 -ԳՈՐԾԵՐԸ :
Իր գործերը մեծ մասով՝ նոյնիսկ աւելիով հասած են մեզի (իր անունով ուրիշ գործեր ալ հասած են): Բայց Պղատոնի գրակա’ն – (գրական’ իրենց ներկայացման ձեւին եւ ոչ թէ բովանդակութեան համար) –գործերն են որ մեզի հասած են : Կորսուած են բուն դասական, ուսուցողական գործերը, այսօրուան բառով իր դասագիրքերը, կամ ըսենք Սիստեմաթիկ կերպով իր վարդապետութիւնը պարզող գործերը: Այս տեսակէտով պարագան ճիշդ հակառակն է Արիստոտէլի համար, որուն գրական գործերը կորսուած են, իսկ դասագիրքերը մնացած:
Պղատոնի գործերը ամէնքն ալ տիալոկի ձեւով գրուած են, փիլիսոփայական տրամախօսութիւններ են, որոնց մէջ կը տեսնենք մարդիկ – գլխաւոր անձնաւորութիւն մը, որուն շուրջ կան երկրորդական անձնաւորութիւններ – որոնք կը խօսին: Ամէն տիալոկի մէջ փիլիսոփայական խնդիրներ յարուցուած են, որոնք խօսակցութիւններով դէպի լուծում կը յառաջանան: Ուրեմն նիւթը իմաստասիրական է, իսկ մեթոտն ալ՝ տիալէքթիք խօսակցութիւններով դէպի ճշմարտութիւն յառաջանալ, որ է Սոկրատի մեթոտը:
Իր անձնաւորութիւնները երբեմն իրական են, ինչպէս Սոկրատ, Փրոթակորաս, Փետոն, երբեմն ալ ի’նք ստեղծած է զանոնք: Անոնց մէջ միշտ կը գտնուի, իբրեւ կեդրոնական դէմք, Սոկրատը: Ուրեմն Պղատոն իր մտածումները Սոկրատի բերանը դրած է. սակայն այս ըսել չէ որ Սոկրատ ի’նք այդ մտածումները ունեցած չէ, այլ իր աշակերտին կողմէ պատիւ մըն է իրեն հանդէպ: Պղատոն այնպէս կ’ըմբռնէ թէ իր մտածումը Սոկրատի ուղղութեան տակ մտածում մըն է:
Այս տիալոկներուն մէջ կը գտնենք գրչի ամենամեծ վարպետ մը: Ոճը գիտական ճշգրտութիւն մը ունի, եւ միեւնոյն ատեն գրական եւ բանաստեղծական շնորհ մը, հրապոյր մը կայ պատկերացման մէջ, որ երբեմն ամենաբարձր թռիչք կը ստանայ: Ուրեմն բուն իմաստասիրական, գիտական, որոշ, ճշգրիտ, հաստատուն նկարագիր ունի, որ սակայն չի մերժեր բանաստեղծական ոգին, թռիչքը: Ինչպէս ըսուած է, միեւնոյն ատեն «երկրաչափ է եւ արուեստագէտ»: Այս երկուքը իր մէջ միացած են, ինչպէս պիտի տեսնենք այդ միացումը յոյն դասական արուեստին մէջ: Թիփիք յոյն մըն է, որ չափը շնորհքով մը պատմուճանած է: Ան կը գործածէ զօրաւոր տրամաբանական կառուցուածք՝ սկզբունքները շղթայելու իրենցմէ գալիք հետեւանքներուն շատ նուրբ եւ խորացնող տիալէքթիքով մը:
Բայց շատ նուրբ գաղափարներ պարզելու համար կը գործածէ նաեւ Աթէնքի ժողովրդական կրօնքին դիցաբանական (Mythe). աստուածներէն կը պատմէ, եւ երբեմն ալ ինք կը ստեղծէ դիցաբանական առասպելներ, զորս միթհ չենք կրնար կոչել, այլ այլաբանութիւններ: Օրինակ Քարայրին այլաբանութիւնը:
Երբեմն ալ, տակաւին, կ’օգտուի ոչ-յունական դիցաբանութիւններէն, ինչպէս մեր Արա գեղեցիկի առասպելէն, զոր օգտագործած է միւս աշխարհի մասին խօսելու ատեն: Այդ դիցաբանութեան գործածելը եւ իր կարգին այլաբանութիւններով գաղափարներ բացատրելը սքանչելի գրական շնորհ մը կու տան իր գործերուն:
Պղատոնի գործերը իրենց գրական արժէքը միշտ կը պահեն անով որ բեմին վրայ կը բերեն զանազան անձնաւորութիւններ, ոչ միայն իրենց մտածելու կերպին այլ նաեւ բնաւորութեան համեմատ խօսող,ինչպէս տաղանդաւոր թատերագիր մը պիտի ընէր անձնաւորութեանց գործել տալով ըստ իրենց նկարագրին:
Պղատոն մեծագոյն արձակագիրներէն մէկը եղած է յոյն գրականութեան մէջ, ինչպէս նաեւ բոլոր ժամանակներու գրականութեան մէջ:
Իր գլխաւոր գործերը կրնանք համարել հետեւեալները.-
-Ֆէտրը (phedre), որուն նիւթն են գեղեցկութիւնը, սէրը, հռետորութիւնը:
-Փրոթակորաս (Protagoras),որուն նիւթն է առաքինութիւնը:
-Գորգիաս (Gorgias), որուն նիւթն է ճշմարիտ իմաստասիրութիւնը:
-Թհէէթեթ (Theetete), որուն նիւթը գաղափարներն են:
-Թիմէոս (Timee), որուն նիւթը տիեզերքի դրութիւնն է:
-Պանքէ (Banquet), խնճոյք, որուն նիւթը սէրն է:
-Փետոն (Phedon),ուր կը պատմուի Սոկրատի վերջին օրը: Բուն նիւթն է սակայն Հոգւոյ անմահութիւնը:
-Ռէփիւպլիք (Republique),իր ամէնէն ընդարձակ գործը, ուր կը պարզէ իր իտէալ Սիթէի ըմբռնումը:
-Լուա (Lois), Օրէնքներ, իր վերջին գործը, որուն վրայ աշխատած ատեն մեռած է, անշուշտ ուրիշ գործեր ալ ունի,որոնք սակայն երկրորդական են:
3 – Պղատոնի Փիլիսոփայութիւնը
Դժուար է Պղատոնի փիլիսոփայութիւնը պարզել՝ զայն իբրեւ ամբողջական եւ միաւորեալ դրութիւն մը ներակայացնել. որովհետեւ իր գործերէն ոչ մէկուն մէջ կը գտնենք զայն ամբողջական ձեւով պարզուած: Իւրաքանչիւր գործ իրեն յատուկ նիւթ մը ունի: Ասկէ զատ դժուար է նաեւ անոր համար որ սկիզբէն մասնաւոր տեսութեան մը համաձայն չէ խորհած: Յաճախ նոյն խնդրին մասին տարբեր լուծումներ կան իր գործերուն մէջ: Իր գործերը մեզի կը բերեն իր ամբողջ կեանքին ընթացքին որոնող մտածում մը: Այսուհանդերձ , սակայն, ուղղութեան ընդհանուր միութիւն մը կայ անոնց մէջ:
Պղատոնի վարդապետութեան մէջ կը գտնենք նախասոկրատեան շատ մը դրութիւններու եւ տեսութիւններու ներկայութիւնը, օրինակ Հերակլիտեան տեսութիւնը: Պղատոն կը մեկնի տեսանելի աշխարհէն եւ զայն կ’առնէ Հերակլիտի իմացածին պէս իբրեւ այլազանութեանց յարատեւ ընթացք մը: Պղատոնի մէջ կը գտնենք նաեւ հիմնական ձգտումը Եղէական դպրոցի Էապաշտութեան: Կը գտնենք նաեւ, կարեւոր բաժինով մը, Պիւթագորեան վարդապետութիւնը, որ մաթեմաթիք, թուային օրէնքներու մէջ կը տեսնէ մնայուն բանը աշխարհի: Կը գտնենք նոյնիսկ Դեմոկրիտեան վարդապետութիւնը, երբ Պղատոն տիեզերքի տարրերը բացատրել կը փորձէ, եւ աթոմներու իրարմէ ունեցած տարբերութիւնը անոնց երկրաչափական ձեւերուն մէջ կը գտնէ:
Ուրեմն, այս տեսակէտով, առաջին ակնարկով մը մեզի կրնայ այնպէս թուիլ թէ Պղատոնականութիւնը տեսակ մը համաձուլում է (Syncretisme), նախորդ տեսութիւններու իրար բերուիլ մը: Բայց եթէ ուզենք աւելի լաւ հասկնալ զայն, պիտի տեսնենք որ Պղատոն ոչ թէ նախորդ վարդապետութիւնները կ’առնէ այնպէս ինչպէս որ են եւ անոնց գումարը կ’ընէ պարզապէս, այլ իր վարդապետութիւնը հիմնական մեկնակէտ մը ունի, ուրկէ այն կ’երթայ գտնելու այդ միւս վարդապետութիւնները եւ զանոնք իր սիստեմին մէջ կը քաշէ: Իր վարդապետութիւնը ոչ թէ անոնց մէկ արդիւնքն է, այլ զանոնք կ’օգտագործէ երբ իր մեկնակէտէն կ’երթայ անոնց ցոյց տուած երեսը գտնելու: Պղատոն հետեւակ միտք մը եղած չէ որ բաժին մը ասկէ, բաժին մը անկէ առնելով իր վարդապետութիւնը կազմած ըլլայ, այլ հիմնական կէտէ մը մեկնելով այդ վարդապետութիւնները ընդգրկող դրութիւն մը ստեղծած է, որուն մէջ բնականօրէն անոնք իրենց տեղը կը գտնեն:
Արդ, ո՞րն է էական տեսութիւնը Պղատոնի վարդապետութեան: Իտէներու (Idees) Տեսութիւնն է. եւ այդ պատճառաւ ալ Պղատոնի վարդապետութիւնը կոչուած է նաեւ Իտէապաշտութիւն – Գաղափարապաշտութիւն:
-Ի՞նչ է Իտէն: Յունարէնի մէջ բառը կը նշանակէ Ձեւ (forme), հակադրաբար նիւթին որ ոեւէ ձեւի մը իրագործման համար իր տարրերը կը տրամադրէ: Անշուշտ եթէ ոեւէ զգալի առանց նիւթի ձեւ մը ստանայ – ինչ որ անկարելի է – իրականութիւն չի կրնար ըլլալ: Բայց միւս կողմէ ալ եթէ զգալի իրականութեան զգալիութիւնը յառաջ բերող նիւթը մինակը ըլլայ այն ատեն դարձեալ Իր, Էակ, Իրականութիւն չ’ըլլար, որովհետեւ նիւթը փոշի բան մը կ’ըլլայ որ ոեւէ կերպով չի կրնար ըմբռնուիլ: Ուրեմն իրականութիւնը արդիւնք է երկու բաներու՝ մէկ կողմէ Նիւթի մը ,միւս կողմէ Ձեւի մը՝ իրարու միանալուն:
Ձեւը նիւթի մը վրայ ազդելով զայն կը կերպաւորէ, անոր տեսակ մը քաոսային, անորոշ, փոշիական, անանուն վիճակին վերջ մը դնելով զայն կը դարձնէ որոշ, այսինչ կամ այնինչ բանը: Ինչ որ բանի մը անուն տալ կու տայ մեզի – օրինակ տուն,արձան – բուն իսկ անոր նիւթեղէնը չէ, այլ նիւթեղէնին տարրերուն որոշ կազմն է, ամբողջին իրարու հետ ներկայացուցած յարաբերութիւնը, ուրիշ խօսքով Ձե’ւն է կամ Իտէ‘ն: Ինչ որ, օրինակի համար, կողով մը կողով կ’ընէ ո’չ թէ փայտն է, որովհետեւ այդ փայտը սեղանին, աթոռին մէջ ալ կայ, այլ փայտի մասերուն սա տեսակ յարաբերութիւն ունենալը, սա տեսակ ամբողջ մը ներկայացնելը: Երբ այդ ամբողջը, մասերու այդ յարաբերութիւնը ուրիշ նիւթեղենի մը վրայ գտնենք դարձեալ կողով անունը կուտանք անոր: Ուրեմն այդ երկու իրերը –կողովները – Էապէս կամ Իսկապէս նոյն բանն են, թէեւ Իրապէս իրարմէ տարբեր են:
Եզրակացնելով ըսենք թէ Ինչ որ իրերուն էականը շինող բանն է,կը կոչուի ՁԵՒ, ԿԱԶՄ եւ կամ ԻՏԷ:
Պղատոնի վարդապետութիւնը կը կայանայ այս ԻՏԷ ըսուածին կարեւորութիւնը հասկնալուն եւ աշխարհը իտէներով բացատրելուն, ինչպէս նաեւ մարդկային գիտութեան կամ ճանաչողութեան իբրեւ բուն իսկ առարկայ այդ իտէները տալուն մէջ: Գիտութիւն կը նշանակէ իրերուն մէջէն օրէնքներ գտնել, այսինքն այն մնայուն յարաբերութիւնները զորս անոնք կը ներկայացնեն իրենց երեւոյթներուն մէջ: Այդ յարաբերութիւնները գտնելու համար երեւոյթներէն պէտք է մեկնիլ անշուշտ, բայց մեզ հետաքրքրողը երեւոյթը պէտք չէ ըլլայ, այլ անոր մէջ գտնուող օրէնքները կամ իտէները: Ուրեմն գիտութիւնը կը փնտռէ ձեւը: Գիտնալ կը նշանակէ իսկութիւնները (Essence) գտնել, զորս կը գտնենք ուղղակի զգալի իրերուն մէջ: Եւ այդ պատճառով գիտունը երեւոյթի մը մէջ անոր մասնաւորութեամբ չի հետաքրքրուիր, այլ անոր իսկութեամբ: Ձայն մը չի հետաքրքրեր գիտունը իբրեւ այսինչ ձայն, այլ իբրեւ ձայնի օրինակ մը: Գիտունը պիտի փնտռէ ընդհանրականը, հասարակացը այդ ձայնին մէջ,եւ ոչ թէ զայն ա’յդ ձայնը ընողը: Ու գիտունին փնտռած ընհանուրն ալ ձե’ւն է (Ձեւ ըսուածը մեր տեսած ձեւը չէ: Ինչ որ ,օրինակ, լամբ մը կը կոչուի բոլոր տեսակ լամբերու հասարակաց յարաբերութիւնն է: Պէտք չէ շփոթել Ֆորմը Ֆիկիւրին հետ: Մելոտին, օրինակ, Ֆորմ մըն է ուր երբեք Ֆիկիւր չկայ: Ֆորմը աւելի ընդհանուր եզր մըն է, իսկ Ֆիկիւրը տարածութեան մէջ ձեւ մըն է, ուրեմն՝ բուն ձեւին մէկ երեսը):
Պիւթագորեանները նկատած էին այդ հասարակաց յարաբերութիւնները երկրաչափական ձեւերուն մէջ: Պղատոն այդ յարաբերութիւնները կը տեսնէ աւելի ընհանուր ձեւով բոլոր իրերուն մէջ: Տիեզերքը տիեզերք ընողը ոչ թէ իր նիւթն է, որ քաոսին մէջն ալ կայ, այլ այդ նիւթեղէնը վարողը, անոր կերպարանք տուողը, զայն հասկնալի դարձնողը բուն իսկ իր իտէն է, ֆորմը, ձեւը: Ուրեմն տիեզերքը կարելի է հասկնալ ու իբրեւ տիեզերք մեկնել՝ անոր մէջ տեսնելով իտէները իբրեւ անոր էականը: Տիեզերքի ճանաչողութիւնը իբրեւ տիեզերք ուրեմն իտէներու ճանաչում է:
Բաղդատմամբ իրերուն, որոնք իտէները իրենց վրայ կը կրեն, իտէն կը ներկայացնէ հետեւեալ յատկանիշները.
-Էական է
-Առաջ է
-Յաւերժական է
Իտէն Էական է
Ասիկա արդէն ցոյց տուինք: Ինչ որ շրջանակը շրջանակ կ’ընէ –եւ ոչ թէ, օրինակ, քառակուսի- այսինքն այն որ շրջանակին իբրեւ շրջանակ իրականութիւնը կը կազմէ, ոչ թէ իր այս կամ այն նիւթով շինուած ըլլալն է, եւ կամ հոս կամ հոն գտնուիլն է, այլ տարրերուն ա’յն յարաբերութիւնն է որ իրագործուած է այդ նիւթին վրայ: Ուրիշ օրինակ մը առնենք.- Մեքենայի մը ասանկ բանիլը եւ ոչ թէ անանկ կը հետեւի ոչ թէ իր հոս կամ հոն գտնուելէն եւ կամ այս կամ այն նիւթէն շինուած ըլլալէն , այլ այդ նիւթին կազմէն: Երբ ըստ այդ կազմին վարուինք մեքենային հետ՝ կը բանի, իսկ եթէ ուրիշ կերպ վարուինք՝ չի բանիր:
Իտէն առաջ է
Կազմն է, որ մեքենան մեքենայ ըրած է: Այդ կազմը մեքենային մէջ գտնուելէն առաջ գտնուած է մեքենան հնարողին մտքին մէջ, որուն իրագործումն է մեքենան: Շրջանակին գծուելուն պատճառը մեր մէջ գտնուող շրջանակի գաղափարն է, որ առաջ է քան գծելը: Ուրեմն եթէ տիեզերքը կայ իբրեւ կազմ մը պատճառը այն է, որ այդ կազմը շինող ֆորմերը իրմէ առաջ եղած են:
Իտէն յաւերժական է
Անոր համար որ եթէ այդ իրերը կորսուին իտէն կը մնայ: Օրինակ, այս շրջանակը եթէ աւրուի շրջանակութեան իտէն մտքէս չ’երթար: Այդ գծուած եւ աւրուող շրջանակները ժամանակի’ն մէջ են, իսկ շրջանակութեան իտէն վե’ր է այդ շրջանակներէն եւ, ուրեմն, ժամանակէն: Հետեւաբար շրջանակութիւնը յաւերժական է, իսկ շրջանակը ՝ ժամանակաւոր:
Ուրեմն իրերու մէջ իտէները ճանչնալ կը նշանակէ գտնել իրերուն մէջ էականը, անոնց պատճառը, եւ անոնց ժամանակաւոր անցքին վրայ բռնել անոնց յաւերժական հանգամանքը: Իմաստութիւնը կը կայանայ ուրեմն ժամանակէն վեր յաւերժականին բարձրացման մէջ: Ահաաւասիկ էական ըմբռնումը Պղատոնի:
Պղատոն տիեզերքը կը հասկնայ իբրեւ տեսակ մը մոգական լապտեր: Ինչպէս մոգական լապտերի մը մէջ լոյսի կէտէ մը արձակուած պատկերի ձեւերը անտեսանելի են, բայց երբ անոնց դիմաց Էքրան մը դնենք պատկերներ յառաջ կու գան, անանկ ալ իրերուն ձեւերը կան որոնք անտեսանելի են, բայց երբ նիւթերու վրայ գան այն ատեն իրականութիւն կը դառնան:
4- Պղատոնի Տիալէքթիքը
Պղատոն չի բաւականանար միայն հաստատելով Իտէներու գոյութիւնը ու մատնանշելով յատկութիւնները, այլ աւելի խոր քննութեան մը ենթարկելով զանոնք անոնց մէջ կը նկատէ որոշ յարաբերութիւններ: Այսպէս, կարգ մը գաղափարներ իրարու շատ մօտ են. ուրիշ գաղափարներ, որոնք նախորդներէն աւելը վեր են, կը տիրապետեն անոնց վրայ որոնք իրենց մասնաւոր պարագաները կը ներկայացնեն: Ու ասոնցմէ անոնց բարձրանալով մենք այդ մասնաւոր պարագաները պայմանաւորող աւելի արմատական ձեւերու բարձրացած կ’ըլլանք: Առնենք երկրաչափական ձեւի գաղափարները. Կը տեսնենք որ,օրինակ, գիծերը տեսակներ կը ներկայացնեն որոնք գիծին կէտէ մը ուրիշ կէտ մը երթալու ընթացքին ներկայացուցած հանգրուաններով կը տարբերին իրարմէ: Այսպէս կ’ունենանք ուղղիղ գիծ, բեկեալ գիծ եւ կոր գիծ: Այս երեքն ալ գաղափարներ են, այսինքն ձեւեր, որոնք մէկ տարածք ունեցող երկրաչափական ձեւերը կը ներկայացնեն, ուրիշ խօսքով՝ գիծերը երեք խումբի կը բաժնուին: Երբ նայինք, որպէսզի այս զանազան մասնաւոր ձեւերը ըլլան, թէ ի’նչ ընդհանուր պայման պէտք է՝ որուն մասնաւոր պարագաները ըլլան անոնք, այն ատեն այս երեք գաղափարներէն բարձրացած կ’ըլլանք աւելի արմատական գաղափարի մը, որ է գիծի գաղափարը: Գիծը այս կամ այն ձեւով երթալէն առաջ պէտք է նախ երթայ այս կէտէն այն կէտը: Այս երեքին գոյութիւնը ուրեմն պայմանաւորուած է գիծին գոյութեամբ: Երբ բարձրանանք գիծի գաղափարին կը տեսնենք որ ան ձեւով մը կ’իշխէ, կը տիրապետէ միւսներուն վրայ:
Իտէներու այս յարաբերութիւնը միմիայն գիծին մէջ չի տեսնուիր , այլ նաեւ երկրաչափական այլ ձեւերու՝ ինչպէս մակարդակի, ծաւալի եւ այլնի՝ մէջ:
Երբ անգամ մը հասնինք գիծի, մակարդակի,ծաւալի գաղափարներուն, այն ատեն կրնանք այս երեքին վրայ նոյն գործողութիւնը ընել եւ նայիլ թէ արդեօք անոնք ուրիշ,աւելի վեր գաղափարով մը պայմանաւորուած չե՞ն: Կը տեսնենք որ պայմանաւորուած են. ու պայմանաւորող գաղափարը երկրաչափական Ձեւն է: Հոս ալ մասնաւոր յատկութիւններով աւելի հարուստ գաղափարներէն կը բարձրանանք աստիճանաբար աւելի անոնց վրայ տիրապետող,անոնց պայման եղող գաղափարներուն:
Այս ընթացքը, որով գաղափարներու մէջ բաղդատութեամբ հետզհետէ կը բարձրանանք, կը կոչուի Բարձրացող Տիալէքթիք (Dialectique Ascendante):
Երբ հակառակ ընթացքը առնենք , այսինքն Տիալէքթիք Ասանտանթով հասած վերին կէտէն դէպի վար իջնենք, դէպի մասնաւոր իրերը, այն ատեն պիտի գտնենք տիեզերքը դարձեալ: Այս ընթացքն ալ կը կոչուի Իջնող Տիալէքթիք (Dialectique Descendante):
Երբ Տիալէքթիք Ասանտանթը կիրարկենք իրականութեան զանազան կալուածներուն, ինչպէս տարածութեան, կենդանականութեան, բուսականութեան եւ այլն, այն ատեն կը հասնինք իրականութեան հիմնական պայմաններուն՝ Գաղափարներուն: Բայց այդ հիմնական պայմանները ինչի՞ արդիւնք են: -Անոնք բոլորը կը ժողվուին Գաղափարի գաղափարին տակ, բոլորն ալ գաղափարի տեսակներ են: Իսկ գաղափարն ալ ճշմարտութիւնն է, որովհետեւ գաղափար եւ ճշմարտութիւն կը նոյնանան իրարու հետ: Բայց այդ կազմը զգայարանքին ներկայացած ատեն կը կոչուի Գեղեցկութիւն: Պղատոնին է սա խօսքը թէ Գեղեկթութիւնը ճշմարտութեան փայլն է:
Այժմ տեսնենք թէ այս երկուքը աւելի վեր բանէ մը տիրապետուած չէ՞. զանոնք ստեղծող եւ յառաջ բերող բան մը եղած չէ՞, այսինքն թէ ի՞նչ է այս երկուքին արմատը կամ էութիւնը, որ գաղափարներու ստեղծիչն է ու ֆորմերու ճառագայթիչը ըլլայ: Պղատոն այդ գաղափարաստեղծիչ սկզբունքը Գաղափարներու գաղափար կը կոչէ, զոր կ’անուանէ նաեւ Բարի եւ որուն մէկ ուրիշ անունն է ԱՍՏՈՒԱԾ: Ուրեմն տիալէքթիք ասանտանթը մեկնելով տիեզերքէն կը հասնի Աստուծոյ գաղափարին: Տիալէքթիք տեսանտանթն ալ, հակադարձաբար, կը մեկնի Աստուծոյ գաղափարէն ու կը հասնի տիեզերքին:
Տիալէքթիք տեսանտանթին առիթով անմիջապէս կարգ մը հարցեր կը ներկայանան մեզի .
-Երբ Գերագոյն Բարիէն կամ գաղափարներու ստեղծիչէն-որուն հասցուցած էր մեզ տիալէքթիք ասանտանթը- վար իջնել ,անշուշտ առաջին հարցը այն կ’ըլլայ թէ ինչո՞ւ ինքն իր մէջ գերագոյն Լիութիւն ունեցող Բարին, փոխանակ ինքն իր մէջ մնալու ,յաւերժօրէն ստեղծէր եւ տիեզերքը յառաջ գար: իր կատարելիութեան եւ էութեան լիութեան մէջ ինչո՞ւ տիեզերք մը յառաջ բերէր, եւ ինչո՞ւ մենք ալ ատոր հետեւանքով Տիալէքթիք տեսանտանթ մը ստեղծէինք:
Պղատոն այդ խնդիրը կը լուծէ ցուցնելով թէ Աստուծոյ ստեղծագործութիւնը չի գար այնպիսի բանէ մը որպիսի պարագաներէ կու գան մեր գործերը: Մեր գործերը յառաջ կու գան այն պատճառով որ մեր մէջ պակաս մը կայ, զոր կ’ուզենք լրացնել. մեր գործը ուրեմն շատ անգամ պատճառ ունի թերին, պակասը: Մինչդեռ Աստուծոյ պարագային այդ պակասը չկայ : Ուրեմն ի՞նչպէս բացատրել իր ստեղծագործելը: Զայն կարելի է բացատրել ոչ թէ պակասով, այլ աւելիին աւելիութեամբ, այսինքն Գերագոյն Վեհանձնութեամբ : Իր լիութեան յորդումն է զինք ստեղծագործող դարձնողը: Մարդուն մէջ ալ բուն ստեղծագործումը կը բացատրուի ոչ թէ պակասով այլ աւելիով: Հանճարը կը գործէ ոչ թէ մղուած պակաս մը լրացնելու անհրաժեշտութենէն, այլ իբրեւ յորդ բխում մը՝ արուեստագէտը կը տանի ստեղծելու: Իր մէջէն եկող այդ աւելին, յորդազեղ էութիւ’ւնն է պատճառը ստեղծագործելուն: Անանկ որ Բարին կը ստեղծէ՝ որովհետեւ գերազանց լիութիւնն է, որ ինք իր մէջ չի կրնար մնալ, այլ պէտք է տա’յ ինքզինք, ինչպէս մարդոց մէջ ալ բարեգործը իր մէջի բարիին յորդումէն մղուած բարեգործութիւն կ’ընէ: Ինչպէս արեւը չի կրնար առանց իր ճառագայթումին ըլլալ, եւ երբ կայ անպատճառ կը ճառագայթէ, այնպէս ալ Աստուած ճառագայթած է իր Բարիի լիութենէն. եւ ա’յդ է որ կը կոչուի ստեղծագործութիւն:
-Երկրորդ հարցն է Չարիքին գոյութիւնը տիեզերքի մէջ : Եթէ տիեզերքը արդիւնք է Գերագոյն Բարիի աղբիւրին, ինչո՞ւ համար կը ներկայացնէ պակասութիւն, թերի ,անկատարութիւն, բառին լայն իմաստով Չարիք: Կը տեսնենք որ տիեզերքի մէջ եթէ մէկ կողմէն կայ բարիք, կարգ, ներդաշնակութիւն, միւս կողմէն կայ նաեւ աններդաշնակութիւն, տգեղութիւն, անկատարութիւն, վերջապէս՝ չարիք, ցաւ, մահ եւ այլն: Առաքինութեան դէմ մոլութիւն կայ, գեղեցկութեան դէմ տգեղութիւն, կարգին դէմ խառնակութիւն: Եթէ իրապէս տիեզերքը գործն է կատարեալ եւ անհուն եւ յորդազեղ Բարիին, ինչպէ՞ս կը բացատրուի այդ գործին մէջ գոյութիւնը իր բնութեան հակառակ բաներուն: Իր գործը ինչո՞ւ կատարեալ չէ:
Տիեզերքի մէջ չարիքին գոյութիւնը հինէն ի վեր խնդրոյ առարկայ եղած է մարդկային մտքին համար: Ինչ-ինչ կրօնքներու եւ փիլիսոփայութիւններու մէջ չարիքը բացատրուած է իրեն արմատ մը ենթադրելով եւ զայն հակադրելով Բարիքի արմատին: Մինչ բարիքի արմատը տիեզերքի մէջ յառաջ կը բերէ կարգը, կեանքին կատարեալ, ներդաշնակ ծաղկումը, դիմացը ուրիշ զօրութիւն մը կայ որ կը ջնջէ այդ կարգն ու կատարելիութիւնը եւ կը մտցնէ անկարգութիւն,կը քանդէ ներդաշնակութիւնը ու անոր տեղ յառաջ կը բերէ աններդաշնակութիւն, կեանքին մահ կը խառնէ, եւ այլն: Այս ըմբռնումը կար Երկարմատեան վարդապետութեան մէջ ,ուր հաւասար զօրութեամբ կ’ըմբռնուէին այս երկու սկզբունքները, եւ իրականութիւնը՝ իբրեւ անոնց պայքարը:
Պղատոն սակայն հարկ չի տեսներ չարիքին արմատ մը ընդունիլ: Տիեզերքի մէջ բուն իսկ մէկ արմատ կամ սկզբունք կայ որ է Բարիի սկզբունքը: Այդ պարագային սակայն ինչպէ՞ս կը բացատրուի Չարիքին գոյութիւնը: Պղատոն կ’ըսէ թէ ինչ որ չարիք ,թերութիւն, սխալ կը կոչենք, ոչ թէ դրական զօրութեան մը արդիւնք է, այլ պարզապէս նուազութիւնն է Բարիքին, բացակայութիւնն է Բարիքին տեղ մը, ուր կը սպասէինք իր ներկայութեան: Օրինակ մահը դրական բան մը չէ այլ պարզապէս դադարումն է կամ բացակայութիւնը կեանքին, որ միայն իրականութիւն է: Դարձեալ, լոյսը դրական բան մըն է, որ ինքզինք կը պարտադրէ, իր օրէնքներն ունի, եւ ատո’ր համար իր ֆիզիքը կ’ընենք: Իսկ մութին ֆիզիքը կարելի չէ ընել,որովհետեւ մութ ըսուած գոյացութիւն մը գոյութիւն չունի. մութը ուրիշ բան մը չէ, եթէ ոչ բացակայութիւնը լոյսին: Պէտք չէ ըսել «մութ է», այլ պէտք է ըսել «լոյս չկայ», ինչպէս Եղէականները կ’ըսէին՝ Չէ-ն չկա’յ ,թէեւ վրան կը խօսինք, Է’-ն միայն կայ:
Հիւանդութիւնները կրնանք ըսել որ առողջութեան բացակայութեան,մեր մարմնի աններդաշնակութեան արդիւնք են: Բայց մարմնի օրկանիզմը իր ներդաշնակութիւնը վերահաստատելու համար նորէն ճիգ կ’ընէ մնացած կեանքով: Ցաւը, հիւանդութիւնը նորէն կեանք են, թէեւ նուազ չափով կեանք մը: Ահա թէ ինչու’ զանոնք կը նախընտրենք մահէն: Այս ըմբռնումով մարդոց չար արարքներն ալ նուազ աստիճանի յաջողութիւններ են. չարագործներն ալ գործիչներ են ,եւ գործը ինքնին դրական բան մըն է, որ քը նշանակէ աստիճան մը բարի է:
Չարը, ուրեմն իր իրականութիւնը կը պարտի Բարիին: Սատանան անկեալ հրեշտակ մըն է, եւ այդ հրեշտաթութիւնը Աստուծմէ’ կու գայ իրեն: Սակայն ան հրեշտակ մըն է որ իր տեղը չէ, այլ ինկած է, եւ իր ինկած տեղը նորէն իր հրեշտակային նուազ կարողութիւններով կը գործէ: Ուրեմն Աստուած է միակ աղբիւրը, ստեղծիչը. ուրիշ աստուած մը չկայ որ ստեղծած ըլլայ մահը, չարիքը իբրեւ դրական զօրութիւններ: Բոլոր չարիքները պէտք է մեկնել իբրեւ բարիքի նուազութիւններ. բայց այդ նուազութեամբ հանդերձ իրենց մէջ ինչ էութիւն որ կայ նորէն աստիճան մը բարի է: Եթէ այդ նուազութենէն աւելի վար ուզենք իջնել եւ գտնել-կարծելով որ բան մը պիտի գտնենք –արմատ չարիքը,այն վայրկեանին, երբ կը կարծենք թէ հասանք անոր, գտանք զայն՝ պիտի տեսնենք որ ոչինչ կայ հոն:
Ասկէ կը հետեւի ուրիշ հարց մը.- Ինչո՞ւ նուազութիւն մը կայ. ինչո՞ւ չարիք ըլլայ, այսինքն ինչո՞ւ բարիքը ամէն տեղ բացարձակ եւ լի չըլլայ, այլ երթալով իրմէ վար նուազը ունենայ: Բայց այս խնդիրը խորապէս այն խնդիրն է Թէ Աստուած ինչո՞ւ ստեղծած է, ինչո՞ւ արեւը կը ճառագայթէ: Ասիկա կը նշանակէ որ արեւը արեւ չէ,այլ ճառագայթում, թէեւ իւրաքանչիւր ճառագայթին մէջ արեւը իր բնութեամբ կայ: Ըսել թէ ինչո՞ւ լոյսի նուազութիւն –մութ- կայ հարցնել է թէ ինչո՞ւ արեւը ամէն տեղ չէ, երբ կը ճառագայթէ:
Այնտեղ, ուր ստեղծագործութիւն կայ, հոն չի կրնար ստեղծագործին կատարելիութիւնը ըլլալ, որովհետեւ այդ պարագային ստեղծո’ղը պիտի ըլլար ստեղծագործութիւնը եւ արարած պիտի չըսէինք այլ արարիչ: Արարածը պակաս է Արարիչէն, թէեւ անոր բնութենէն կու գայ: Ուրեմն ըսել թէ Ինչո՞ւ չարիք կայ, ըսել է ինչո՞ւ արարածներ կան: Ուրիշ խօսքով՝ ինչո՞ւ միայն Աստուած չկայ: Ասոր պատասխանը տուինք արդէն առաջին հարցին պատասխանելով:
Այս մեկնակէտի հարցերէն վերջ, երբ տիալէքթիք տեսանտանդը շարունակուի, կ’անցնինք Աստուծմէ իտէներու աշխարհին եւ իտէներու աշխարհէն անոնց զօրութիւնը նիւթին վրայ բերող բաներու եւ յետոյ այդ նիւթին, որ տիեզերքն է: Ուրեմն տիալէքթիք տեսանտանդը մեզ կը բերէ տիեզերքին:
5 – Պղատոնի տիեզերաբանութիւնն ու Մարդաբանութիւնը
Պղատոն աշխարհը կը բացատրէ ստեղծագործութեամբ: Իր Թիմէոս գործին մէջ աշխարհը ստեղծուած կը նկատէ Աստուծոյ կողմէ, եւ Աստուած իբրեւ ստեղծագործ կը կոչուի Դեմիուրկոս (Demiurge): Դեմիուրկոսը կը ստեղծէ աշխարհը ըստ աստուածային յաւերժական գաղափարներուն: Աշխարհը ըստ Պղատոնի կը բաղկանայ երեք բաժիններէ.
-Մարմին
-Հոգի
-Յաւերժական միտք
Յաւերժական միտքը աստուածային յաւերժական գաղափարներն են. մարմինը աշխարհի նիւթեղէն բաժինն է. իսկ հոգին աստուածային յաւերժական գաղափարներու աշխարհը նիւթին կապող եւ նիւթը միշտ ըստ անոնց կազմաւորող շարժումն է, կեանքը. ուրեմն երկուքին մէջտեղն է հոգին:
Դեմիուրկոսը աշխարհը շինելու համար նախ կը ստեղծէ աշխարհին նիւթական տարրերը: Հո’ս է որ Պղատոն իր դրութեան մէջ կը մտցնէ Դեմոկրիտեան հիւլէապաշտ տեսութիւնը: Կ’ընդունի որ նիւթական բոլոր իրերը կազմուած են չորս տեսակ տարրերէ՝ հողէ, օդէ, ջուրէ եւ հուրէ: Ասոնք ամէնքն ալ հասարակաց նոյն նիւթէն շինուած են. ինչ որ զիրենք իրարմէ կը տարբերէ՝ իրենց ձեւի տարբերութենէն կու գայ: Ամէնքն ալ նոյն լեցուն նիւթն են. բայց այդ նիւթը իր տարրերուն մէջ տարբեր ձեւեր ունի, ու ձեւերու տարբերութիւններն են որ կը բացատրեն իրենցմով կազմուած նիւթի մասերուն տարբեր յատկութիւնները: Հողը խորանարդաձեւ հիւլէներէ կը բաղկանայ. ջուրը՝ քսաներեսեան հիւլէներէ. օդը՝ ութերեսեան զոյք եւ իրենց խարիսխին մէջ հակադիր բուրգերէ. իսկ հուրին հիւլէները դարձեալ բուրգի ձեւը ունին՝ միայն թէ շատ աւելի երեսներով ՝ եւ նուրբ հիւլէներ են:
Ուրեմն Դեմիուրկոսը այս այլազան նիւթերէն կը կազմէ աշխարհի մարմինը, ինչպէս հուրէն կը կազմէ երկնային մարմինները:
Աշխարհի այդ նիւթեղէն մարմնին վրայ սակայն ապրող էակներ կան, որոնք յառաջ եկած են անկէ, որ շարժման եւ կենդանութեան սկզբունք մը մտած է այդ նիւթական մարմնին մէջ տիեզերքի հոգիէն, որ յառաջ բերած է կենդանի էակները, որոնք ունին իրենց աստիճանները: Բոյսերը ամէնէն խոնարհ կենդանութեամբ օժտուած կենդանիներ են: Անոնցմէ վեր կան բուն կենդանիները: Իսկ այս երկու աստիճաններէն ալ վեր կայ բացառիկ էակ մը, որ է մարդը:
Արդ տեսնենք թէ մարդը ի’նչ տեսակ էակ մըն է .-
Մարդը տիեզերքի մէջ կը գրաւէ տեսակ մը բացառիկ դիրք, ան առանձնաշնորհեալ էակ եւ կերպով մը մեծ աշխարհին՝ քոզմոսին փոքր օրինակն է: Մարդուն կազմը այդ տեսակէտով կը նմանի տիեզերքի կազմին, միայն թէ անոր շատ փոքր ձեւն է: Մեծ աշխարհին – մաքրոքոզմոս-մէջ, անոր հանգոյն, մանրաշխարհ մը կամ փոքրաշխարհ-միքրոքոզմոս- մըն է: Ուրեմն մարդուն կազմը պիտի ներկայացնէ երեք բաժիններ.
-Մարմին մը (Soma)
-Միտք մը (Nous)
-հոգի մը (Psyche) որ ամէնէն բարձր բաժինին ՝ Մտքին եւ ամէնէն խոնարհ բաժինին ՝ մամնին միջնորդն է:
Ինչ որ մենք ամէնէն աղէկ կը ճանչնանք հոգին է .անո’ր միջոցաւ կը զգանք եւ կը հաղորդակցինք մեր մարմնին հետ:
Հոգին իր կարգին երեք մասերէ կը բաղկանայ.
-Այն մասը, որ մարմնին կը մասնակցի .
-Այն մասը, որ մտքին կը մասնակցի .
-Այն մասը, որ բուն հոգին է ,վերի երկուքին մէջտեղ եղող :
Պղատոն առաջինը կը կոչէ Էփիթիմիա, որ մարմնին մէջ մտած ու մարմինը իր մէջ զգացող բաժինն է, որուն «կենդանական հոգի» պիտի ըսէ Արիստոտել: Երկրորդը կը կոչէ Լողոս, որուն բուն մտածող բաժինն է, մեր իմացողութիւնը: Իսկ երրորդն ալ Դիմոս, որ բուն հոգին է:
Էփիթիմիան մեր մարմնական ախորժակներն են, զորս կը զգանք իբրեւ ցանկութիւններ մեր հոգիին վարի բաժիններով: Հոգիին վերի մասը միտքն է որ կը մասնակցի Նո՜ւսին, որ մեր աստուածային իտէներն են, զորս մեր բանականութիւնը նախկին կեանքի մը մէջ ճանչցած է եւ սակայն այս աշխարհին մէջ մոռցած: Իսկ այս երկուքին մէջտեղ կը մնայ բուն հոգին, որուն մարմնական կեդրոնը սիրտն է եւ որ մարդուն վեհանձն զգացումներն են, ինչպէս քաջութիւն, սէր, եւ այլն:
Մարդը իր արտաքին մարմնով կը պատկերացնէ այս կազմը: Գլուխը իմացական կեանքի կեդրոնն է: Որովայնը զինք նիւթին կը կապէ բոյսի մը կամ կենադանիի մը նման: Իսկ կուրծքը, սիրտը զինք կ’ընէ անանկ մէկը, որ պարզ կենդանի մը չէ, այլ իր կենդանական բնութեան վրայ տիրող մէկը: Ուրեմն մարդու մարմնին մէջ այս երեք կեդրոնները կը մարմնացնեն իր եռակի բնութիւնը:
Պղատոն մարդը կը նմանցնէ երկու ձիերու լծուած կառքի մը, որուն մէջ կայ կառավար մը: Ձիերէն մէկը սեւ է, միւսը ճերմակ: Սեւ ձին Էփիթիմիան կը ներկայացնէ, ճերմակը՝ Դիմոսը, իսկ կառավարը՝ Նո՜ւսը: Թէ’ ճերմակ եւ թէ’ սեւ ձիերուն սանձերը կառավանին ձեռքն են. ուրիշ խօսքով՝ կառավարը մարդուն բանական սկզբունք է, որ բուն մարդը կը կազմէ, եւ ա’ն է որ պէտք է վարէ մարդը: Իսկ իր կեանքի ուժերն են Դիմոսը եւ էփիթիմիան, երկու ձիերը. անո’նք են որ մարդ էակին գոյութեան կառքը յառաջ պիտի տանին: Սեւ ձին խենթուկ բնութիւն մը ունի, մեկէն խենթ սլացքներ առնող, կառքը ասդին անդին նեդելու շարժումներ ընող եւ այդ պահերուն սանձը երբեք մտիկ չնող: Բարեբախտաբար անոր քով կայ ճերմակ ձին, որ նոյնքան զօրաւոր է, բայց ազնուական, եւ որ ճիշդ այդ պատճառով ալ զգայուն է կառավարին սանձին: Ուրեմն Նո՜ւսը թէեւ երկու ձիերուն սանձերը ձեռքը ունի, բայց ճերմակ ձիուն միջոցաւ է որ սեւ ձին ուղիղ ճամբուն մէջ կը բերէ: Պղատոն ըսել կ’ուզէ թէ մեր հոգեկան արիութիւնը, բարձր, վեհանձն զգացումները ո’ւժ են, խանդավառութի’ւն են, կեա’նք են. եւ ճիշդ այդ պատճառով է, որ անոնց միջոցաւ կրնան զսպուիլ, իրենց ճիշդ չափին բերուիլ մարմնական ախորժակները, որոնք իրենք իրենց ձգուած կրնան մեզ մոլութիւններու, զեխութիւններու տանիլ ու ձգել մեր բարձրութենէն, այսինքն մեր բարձր էակի հանգամանքէն:
Պղատոն ինչպէ՞ս կ’ըմբռնէ մարդուն ճակատագիրը (Destinee) .
Մեկնելով Պղատոնի մարդուն կազմին մասին ունեցած ըմբռնումէն տեսնենք թէ ան ի’նչպէս կ’ըմբռնէ մարդուն տեսթինէն: Ձեւով մը դարձեալ տիալէքթիքներ պիտի տեսնենք:
Ինչի՞ կանչուած է մարդը:
-Մարդը կանչուած է իր իսկութիւնը իրագործելու, որպէսզի ինքզինքն ընէ բուն իսկ մարդ, այսինքն իր հիմնական կարողութիւնները իրագործէ, որոնց ներդաշնակութիւնն է ինք: Այդ հիմնական կարողութիւններն են Գիտնալու-իբրեւ Նո՜ւս -,Սիրելու-Իբրեւ էփիթիմիա եւ Դիմոս-եւ ի վերջոյ Կամենալու, գործելու կարողութիւնները: Եթէ զանոնք լաւ իրագործէ այն ատեն եղած կ’ըլլայ իսկական մարդ, իրագործած կ’ըլլայ իր destine-ն:
Երբ նկատի առնենք մարդուն կարողութիւնները առանձինն՝ այն ատեն խնդիրը կը բաժնուի:Այսպէս.
-Նախ իբրեւ Նո՜ւս, իբրեւ գիտնալ կրցող ինչի՞ մէջ կը կայանայ մարդուն ընելիքը: Գիտնալուն մէջ. ուրիշ խօսքով՝ իմաստութեան մէջ. այսինքն իբրեւ միտք ունեցող էակ՝ գիտնալուն մէջ ինչ որ իր մտքին բարիքն է: Ի՞նչ է մտքին բարիքը, ի՞նչ կը փափաքի միտքը իբրեւ իրեն աղէկ բան, ուրիշ խօսքով՝ եթէ միայն միտքը ըլլար մարդ ի՞նչ պիտի ըլլար իրեն համար աղէկութիւնը, մէկ խօսքով միտքը ի՞նչ կ’ուզէ:
-Միտքը կ’ուզէ ճշմարտութիւնը. ինչ որ կը գոհացնէ միտքը՝ գիտնալն է: Ամէն անգամ որ միտքը չի գիտնար կարծէք զրկուած է իր բարիքէն: Այդ գիտնալը իսկապէ’ս գիտնալ է, երբ մարդ ունի ճշմարտութիւնը: Ուրեմն մտքին բարիքը ճշմարտութիւնն է: Եթէ չի գիտեր ճշմարտութիւնը՝ խաւարին մէջ է միտքը, իսկ եթէ գիտէ զայն՝ իր կատարեալ գոհացումին մէջն է: Իսկ եթէ բուն ճշմարտութեան տեղ սխալը ունի՝ իր ամբողջ ճիգը կ’ըլլայ սխալը վանել եւ անոր տեղ ճշմարտութիւնը գտնել: Մտքին համար սխալը վանելի բան մըն է:
Արդ ի՞նչ է ճշմարտութիւնը :
-Ճշմարտութիւնը, կ’ըսէ Պղապոն, ամէն բանի մէջ այդ բանին իտէն ճանչնալն է, որուն համաձայն այդ բանը եղած է: Որեւէ իր հասկնալ կը նշանակէ այդ իրը գիտնալ իր իսկութեան (essence) մէջ, այսինքն գիտնալ թէ այդ իրը սա’ իտէին իրագործումն է: Միտքը ,զգայական ծանօթութենէն անդին , կը ճանչնայ իսկութիւնը իրերուն: Այսպէս, օրինակ, աչքը շրջանակ չի ցուցնէր մեզի, այլ պարզապէս սեւին վրայ ճերմակ. մի’տքն է որ կը տեսնէ շրջանակը, այսինքն զգայականին մէջ կը ճանչնայ իտէն: Ուրեմն ճանչնալը զգայարանքներով չ’ըլլար, այլ մտքով: Զգայարանքները մեզի կը ցուցնեն որակներ, որոնց մէջ մեր միտքը իսկութիւնը կը գտնէ:
Արդ բան մը իբրեւ այսինչ բանը ճանչնալու համար ի’նչ իտէի որ կը նոյնացնենք՝ այդ իտէն առաջուընէ ճանչնալ կ’ենթադրէ: Ինչո՞ւ համար այսինչ որակները սա’ ձեւով տեսնելով շրջանակ կ’ըսենք: Որովհետեւ նախապէս շրջանակութեան իտէն ունէինք: Կամ՝ առանց հաւասարութեան յղացքը առաջուընէ ունենալու կարելի չէ ըսել, օրինակ, թէ այսինչ իրերը հաւասար են իրարու:
Պղատոն կ’ըսէ թէ մարդուն մէջ կան հիմնական գաղափարներ եկած նախորդ կեանքէ մը: Միտքը այս աշխարհ գալէն առաջ ուրեմն կար եւ, հետեւաբար, կ’ըսէ Պղատոն, այս աշխարհէն երթալէն վերջն ալ պիտի մնայ իբրեւ միտք:
-Բայց մարդը, ոչ միայն աշխարհը կը մտածէ, ճշմարտութիւնը կ’ուզէ գտնել, այլ մանաւանդ աշխարհը, իբրեւ զգալի իր, զինք կը հրապուրէ եւ ինք կը սիրէ զայն: Իրերը իբրեւ զուտ զգալի իրեր իրենց եղածին մէջ անտարբեր չեն ձգեր, բոլորը նոյն գիծին վրայ չեն իրեն համար ,այլ ոմանք կը հրապուրեն զինք, ուրիշներ՝ ո’չ: Մարդ իրերուն մէջ տարբերութիւններ կը դնէ: Օրինակ ծաղիկ մը, գեղեցիկ կենդանի մը, մարդ մը հաճելի են, հրապոյր ունին իրեն համար. եւ այսպէս իրեն համար սիրելի եւ ոչ սիրելի բաներ կը զատորոշուին աշխարհի մէջ: Կարծէք աշխարհի վրայ իրմէ բան մը կը թափէ, սէր կոչուած, որ ոմանց վրայ կ’երթայ, ուրիշներու՝ ո’չ:
Ի՞նչ կը սիրենք:
–Կը տեսնենք որ իրերուն մէջ մեր սիրածը գեղեցկութիւնն է եւ ոչ թէ իրերը: Եթէ ծաղիկը, օրինակ, փշրենք, այլեւս չենք սիրեր զայն: Ինչո՞ւ. Որովհետեւ անոր ձեւը կորսուած է այլեւս, եւ մենք ձե’ւն էր որ կը սիրէինք եւ ոչ թէ առական: Դարձեալ, զայն չենք սիրեր երբ ձեւը կը փոխուի, որովհետեւ թէեւ ձեւին տարրերը նոյնն են, բայց անոնց նախկին յարաբերութիւնը, միութիւնը չկայ այլեւս: Ուրեմն իրը կը սիրենք իբրեւ ներկայացուցիչ, օրինակ գեղեցկութեան. մեր բուն սիրածը գեղեցկութիւնն է:
Բայց գեղեցկութիւնը ի՞նչ է:
–Ձեւի կատարելիութիւն: Խնդիր չէ թէ ի’նչ զգայարանքներով կու գայ մեզի այդ գեղեցկութիւնը: Իր իսկութիւնն է խնդիրը: Կրնայ գոյնի, գիծի, ձայնի զգայութիւններով գալ, բայց եթէ մենք չունինք գեղեցկութեան իմացումը՝այդ զգայութիւնները մեզի պարզ զգայութիւններ կ’ըլլան միայն: Օրինակ երաժշտութեան իմացումը չունեցողին համար երաժշտութիւնը «աղմուկ մըն է որ սուղ կ’արժէ», ինչպէս ըսուած է:
Ուրեմն մարդը այս աշխարհին մէջ իր սրտով կոչուած է սիրելու եւ սիրելն ալ իրեն առարկայ ունի գեղեցկութիւնը, ինչպէս գիտնալը իրեն առարկայ ունի ճշմարտութիւնը: Ասոր համար է որ երբ մեզի հարցնեն թէ ինչո’ւ կը սիրենք այս ծաղիկը, «որովհետեւ գեղեցիկ է», կը պատասխանենք եւ ոչ թէ «որովհետեւ տգեղ է» : Տգեղը միշտ խոտելի է:
Բայց ասիկա գեղեցկութեան մէ’կ աստիճանն է: Այստեղ գեղեցկութիւնը կատարելիութիւնն է զգալիի’ն մէջ: Այդ նոյն ներդաշնակութիւնը կրնանք գտնել նաեւ երբ թողունք զգալի աշխարհը եւ երթանք հոգիներու աշխարհը: Այն ատեն հոգիներէն ոմանք մեզի կ’երեւան բարձր, ներդաշնակ, կատարեալ հոգիներ, ուրիշներ՝ տգեղ հոգիներ: Մարդուն սիրտը բնականօրէն կ’երթայ կատարեալ հոգիներուն, որոնք մեզի կը խօսին, մեզ կը խանդավառեն: Մէկու մը մէջ երբ հոգիի կատարելիութիւնը կը գտնենք ինքզինքնիս անոր բարեկամ կը զգանք: Մէկը կրնայ յայտնուիլ մեզի իր մարմնով շատ տգեղ կերպարանքի մը մէջ, բայց եթէ այն կրնայ մեզի ներկայանալ հոգիի’ գեղեցկութեամբ կամ կատարելիութիամբ՝ այն ատեն կը գրաւուինք անկէ: Եւ ճիշդ ա’յդ ձեւով Պղատոն ինք ալ հրապուրուած է Սոկրատի անձէն: Ան Սոկրատը կը նմանցնէ արուեստագէտի մը պահոցին, ինչպէս պահոցին մէջ գեղեցիկ արձաններ կան, թէեւ այդ պահոցը կրնայ շատ տգեղ ըլլլալ, այնպէս ալ Սոկրատի մէջ կար հոգիի սքանչելի գեղեցկութիւն մը հակառակ իր մարմնի կամ արտաքին տգեղութեան:
Այս անգամ սրտի տիալէքթիքով կը բարձրանանք իրերու գեղեցկութենէն հոգիներու գեղեցկութեան եւ կը կապուինք անոր սիրով մը, որ Պղատոնական Սէր կը կոչուի: Բայց թէ’ իրերուն եւ թէ’ հոգիներուն այդ գեղեցկութիւնը կու գայ Տիեզերական Գեղեցկութենէն, որ է Աստուած, իբրեւ մեր մէջ գեղեցկութեան իմացումը դնող սկզբունքը եւ իբրեւ աղբիւրը իրերու ու հոգիներու գեղեցկութեան: Ով որ իր կեանքին մէջ չէ բարձրացած բոլոր գեղեցկութիւններուն բուն արմատին՝ անիկա իր կեանքին մէջ իր կեանքը արժեւորող պահը չէ ապրած:
-Միւս կողմէ մարդը իր կարողութիւններով կը գործէ:
Այդ գործն ալ իրեն առարկայ ունի նորէն կատարելիութիւնը, որ այս անգամ մասնաւոր կերպով Բարի կամ Առաքինութիւն անունը կ’առնէ: Երբ իրերը, էակները, մարդերը կը սիրենք՝ անոնց մէջ իրենց ներկայացուցած կատարելիութիւնն է, որ կը սիրենք, որուն գեղեցկութիւն անունը տուինք: Երբ իմանալիին մէջ կը յայտնուի այդ կատարելիութիւնը՝ Ճշմարտութիւն կը կոչուի: Իսկ երբ զայն մեր գործով կ’արտայայտենք Բարի անունը կ’առնէ: Արդ Պղատոն կ’ըսէ, հետեւելով Սոկրատի, թէ մարդը իբրեւ կամեցող եւ գործող բնականօրէն Բարին կը կամենայ, ճիշդ այնպէս ինչպէս իբրեւ միտք ճշմարտութիւնը կ’ուզէ գտնել: Երբ մարդ կը գործէ իր գործը առարկայ ունի իր բնութեան ճիշդ իրագործումը, որուն կ’ըսեն Բարիք , Աղէկութիւն: Մարդ երբեք իր չարիքը չ’ուզեր, եւ եթէ չարիք կը գործէ՝ կը կարծէ թէ ա’յդ է իր բարիքը: Նորմալ իրաց բնութեան մէջ մեր կամեցման առարկան մեր աղէկութիւնն է: Մէկը որ չարիք կը գործէ՝ գիտնալով հանդերձ որ իր գործածը իրեն չարիք պիտի բերէ՝ կը նշանակէ թէ իր կամքը նորմալ չէ, այլ կը գործէ հետեւելով իր կիրքերուն: Իր վիճակը կրաւորութեան վիճակ է այդտեղ: Կամքը իր նորմալ բնութեան մէջ չարը չ’ուզեր, այլ բարին: Կամքը, իբրեւ ուժ, բնականոն կերպով կը գործէ ըստ մտքի լոյսին: Առաքինութիւն ըսուածը խորապէս կամքին տիրութիւնն է մեր գործերուն վրայ:
Էփիթիմիան մէր մէջ մեր մարմնի պահանջները կը ներկայացնէ. բայց մարմինը ինք միտք չէ որ ճիշդ տեսնէ, այսինքն իսկութիւնը տեսնէ: Եթէ մարմնին թողունք գործը՝ անիկա կրնայ ամէն բան ուզել եւ ընել: Ան արդար է իր պահանջքին մէջ. մենք ենք որ պիտի որոշենք թէ ի’նչ եւ ո’րքան պէտք է տալ անոր իր պէտքերուն գահացման համար: Մարմինը կ’ուզէ միայն. Կա’մքն է որ պիտի տայ: Էփիթիմիային առաքինութիւնը, ուրեմն, ժուժկալութիւնն է:
Դիմոսին առաքինութիւնը բուն իսկ այդ տիրութիւնն է, հոգեկան ուժը, որ մարմնին ցանկութիւններուն, կիրքերուն վրայ կը ճնշէ եւ անոնց տէր կը դառնայ եւ ոչ թէ գերի: դիմոսին առաքինութիւնը քաջութիւնն է, որ չի տկարանար ,չի վատանար, տեղի չի տար, չի քշուիր, չի հրաժարիր ,այլ կը տիրէ’: Քաջութեան մէջ երկու բան կը տեսնէ Պղատոն.
-Ուժ
-Ազատութիւն
Քաջը ան է՛ որ ուժով է եւ ազատ, որ ինքզինք գերի չի դարձներ, ինքզինքէն չի հրաժարիր: Այդ ըսել չէ որ պարզապէս իր ուզածը կ’ընէ այլ, ուժ ունի իր մտքով ճիշդ դատածը ընելու: Իր ուզածէն վեր կը մնայ եւ ոչ թէ ենթակայ անոր: Դիմոսը իր այդ վեր մնալովն է որ կրնայ Էփիթիմիային առաքինութիւնը գործել տալ: Ան որ կիրքերով կը գործէ ուժով մարդ մը չէ՛ այլ տկար: Իր մէջ կամքը ազատ չէ, այլ տկար ու հրաժարած:
Իսկ ի՞նչ է առաքինութիւնը, այսինքն Նո՜ւսին ըստ իր բնութեան,ըստ իր իսկութեան գործելը: Ճշմարտութիւնը սիրելն է եւ ճշմարտութեան ճիշդ ճամբան Դիմոսին ցուցնելն է, այսինքն ուժը լուսաւորելը, որուն կ’ըսէին իմաստութիւն, որ է ճշմարտութիւնը եւ Դիմոսին ուղիղ ճամբան ցուցնելը: Իմաստութեան գործն է որոշել թէ Դիմոսը իր քաջութեամբ ի’նչ պիտի ընէ:
Կը տեսնենք որ ասոնք իրարու կապուած են սերտօրէն: Նո՜ւսը կը ցուցնէ բարին եւ կ’ուզէ որ անով շարժի Դիմոսը: Դիմոսը ուժ մըն է, որ կը տիրէ վարի ուժերուն եւ ազատ կը մնայ անոնցմէ, որովհետեւ ինք մարդուն բարձր, ազնուական զգացումներուն աղբիւրն է: Երբ այսպէս Նո՜ւսէն լուսաւորուած Դիմոսը քաջ կը մնայ՝ այն ատեն էփիթիմիան կրնայ իր գործը կատարել, այսինքն կարգաւորել մարմնին պահանջները:
Ասոնք անձին անհատական առաքինութիւններն են: Իսկ երբ մարդ ուրիշ մարդերու կ’ուղղուի իր վարմունքով, անոնց մէջ իրենց աղէկութիւնը, իրենց ներկայացուցած առաքինութեան չափը սիրելն է իր առաքինութիւնը, որ կը կոչուի բարեկամութիւն, այսինքն դիմացինը իբրեւ մարդ սիրելն ու յարգելը: Ահաւասիկ դասական չորս առաքինութիւնները եւ Պղատոնի Բարոյականը:
6- Պղատոնի Քաղաքագիտական Տեսութիւնը
Մարդիկ քով քովի գալով կը կազմեն ընկերութիւն մը: Կազմակերպուած ընկերութեան մէջն է ու իւրաքանչիւր անհատ կրնայ իր մարդկութիւնը իրագործել: Այդ կազմակերպուած ընկերութիւնը կը կոչուէր Սիթէ: Պղատոն Աթէնքի մէջ մեծ ազդեցութիւն ունեցող ընտանիքի մը զաւակը ըլլալով հետաքրքրուած է Աթէնքի քաղաքական գործերով: Հետեւաբար իրեն համար մեծ խնդիրներէն մէկը եղած է միշտ սիթէին ինչպէս ըլլալը: Մասնաւորաբար ինք ապրած է շրջանի մը մէջ ուր յունական՝ մանաւանդ Աթէնքի՝ քաղաքական կեանքը վերիվայրումներու մէջ էր միշտ եւ այդ կացութեան մէջ չունէր հանդարտ, կայուն, կազմակերպուած սիթէի մը վիճակը, ինչ որ անշուշտ Պղատոնի մէջ միշտ առաջին կարգի վրայ բերած է քաղաքագիտական խնդիրները, եւ ինք ուզած է որ փիլիսոփայութիւնը իրեն տայ ոչ միայն ընդհանուր կերպով մարդկային Տեսթինէին բանալին, այլ նաեւ լաւագոյն սիթէ մը շինելու անհրաժեշտ ճշմարտութիւնները. ահա թէ ինչո’ւ իր ամէնէն ընդարձակ գործը եղած է «Հասարակապետութիւնը» (Republique): Պղատոն երեւակայած է իտէալ կազմը սիթէին եւ այդ կազմը առած է իր տիեզերքի եւ մարդու կազմի ըմբռնման տիպարէն: Ինչպէս որ մարդու մէջ երեք բաժիններ կան՝ վերէն վար իջնող՝ միտք, հոգի և մարմին, անանկ ալ կ’ուզէ որ սիթէն երեք խաւերէ բաղկանայ, որոնց իւրաքանչիւրը եթէ իր գործը աղէկ կատարէ սիթէն կրնայ ունենալ սքանչելի ներդաշնակ կեանք մը: Սիթէին կեանքը կը խանգարուի, երբ այդ երեք դասակարգերը իրենց պատեանէն դուրս ելլեն եւ իրենց չվերաբերող գործերու խառնուին, եւ կամ՝ փոխանակ սիթէին համար գործելու՝ գործեն իրենք իրենց համար:
Ո’չ ոք ինքզինք ինքնագլուխ եւ ինքնավախճան պէտք է նկատէ, այլ սիթէի իւրաքանչիւր անդամ պէտք է ինքզինք ամբողջին իբրեւ մաս համարէ եւ անո’ր համար գործէ, որով իրեն համար գործած կ’ըլլայ արդէն:
Պղատոն տեսած է նաեւ Եգիպտական ընկերութիւնը , ուր այդ երեք դասակարգերը կային եւ որ ազդած ըլլալու են իր սիթէի տիպարին կազմուելուն վրայ: Այդ երեք դասակարգերը հետեւեալներն են.
1-Այն որ սիթէին նիւթական կարիքները պիտի հոգայ. ուրեմն արհեստաւորներու, երկրագործներու դասակարգը. մէկ խօսքով սիթէին տնտեսական պաշտօնը կատարող դասակարգը,որ կը համապատասխանէ Էփիթիմիային:
2-Զինուորական դասակարգը, որ կը համապատասխանէ Դիմոսին եւ որուն պաշտօնն է մէյ մը սիթէին պաշտպանութիւնը ուրիշ սիթէնեու դէմ, եւ մէյ մըն ալ սիթէին ներքին կեանքին ներդաշնակութեան պահպանութիւնը: Զինուորական դասակարգին առաքինութիւնը պէտք է ըլլայ քաջութիւնը:
3-Իմաստուններուն դասակարգը, որ հսկէ զինուորական ուժին վրայ ու անոր գործին ուղղութիւնը ճշդէ. որովհետեւ Եթէ ուժը ինքնիրեն ձգուի ինք իրեն համար կը գործէ եւ կը դառնայ բռնակալ: Այս դասակարգն ալ կը համապատասխանէ Նո՜ւսին:
Որպէսզի սիթէն իր միութիւնն ու հանդարտութիւնը ունենայ, բոլոր այն պատճառները, որոնք կրնան բաժանումներ յառաջ բերել՝ Պղատոնի կողմէ հակառակութեան կը հանդիպին: Օրինակ հակառակ է ընտանիքներու, որոնք տոհմեր կը դառնան եւ իւրաքանչիւրը ի’ր շահերով կը սկսի զբաղիլ: Հակառակ է, դարձեալ, վերի դասակարգին անհատական սեփականութեան իրաւունք ունենալուն, ինչ որ զայն կը մղէ ժողովուրդը կեղեքելու եւ իր դէմ լարելու:
