Home / Ա / Նիւթեր / Քաղաքագիտական / Հայ Դատ-Ցեղասպանութիւն / Հայկական հարցը եւ Արեւելեան հարցը, Ռուսական Կայսրութեան երեւումը Անդրկովկասի մէջ

Հայկական հարցը եւ Արեւելեան հարցը, Ռուսական Կայսրութեան երեւումը Անդրկովկասի մէջ

Արեւելեան հարց ըսելով պէտք է հասկնալ 18-19 րդ դարերուն Ռուսական Կայսրութեան եւ Աւստրօ-հունգարական կայսրութիւններու ուժի ընդարձակման եւ զօրացման հետ զուգահեռ, Օսմանեան Կայսրութեան տկարացման երեւոյթը՝ թէ՛ զինուորական, քաղաքական առումներով, թէ՛ քաղաքակրթական առումով: Այդ օրերուն արդի աշխարհը չէր ուզեր ընդունիլ այլեւս Օսմանեան Կայսրութեան նման յետամնաց եւ վայրագ կայսրութեան մը տիրապետումը աշխարհագրական հսկայ տարածքներու վրայ, ուր կ‏’ապրէին տարբեր ազգեր, որոնք կը ձգտէին ազատութեան եւ չէին հանդուրժեր Օսմանեան լուծը: Ուրեմն Օսմանեան կայսրութեան մասնատումը եւ բաժանումը անխուսափելի էր:

Ռուսիան Մեծն Պետրոս եւ Կատարինէ Բ. ձարերու ներշնչումով եւ տաղանդով դարձրած էր մեծ կայսրութիւն մը, որ կ‏’իշխէր Սեւ Ծովէն Պալթեան Ծով երկարող տարածքներուն վրայ: Ռուսիան՝ կրօնական, ազգագրական (կամ ցեղային) եւ քաղաքական պատճառներով կ‏’ուզէր իր ազդեցութեան տակ առնել Պալքանեան թերակղզին եւ Պոլիսը (Պալքաններու ժողովուրդներու մեծամասնութիւնը սլաւներ էին, անոնք ցեղակից էին ռուսերու, իսկ Պոլիսը՝ հին Կոստանդնու Պոլիսն էր՝ Օրթոտոքսներու մայրաքաղաքը: Ռուսերը կ՛ուզէին տիրանալ նեղուցներուն, որպէսզի Սեւ Ծովը պատանդ չմնայ թուրքերուն՝ նեղուցներուն պատճառով՝ Պոս‎‎ֆոր եւ Տարտանել):

Ուրեմն Օսմանեան Կայսրութիւնը դատապարտուած էր բաժնուելու Ռուսական եւ Աւստրօ-Հունգարական կայսրութիւններուն միջեւ, սակայն երկու այլ մեծ պետութիւններ կը խանգարէին Ռուսիոյ եւ Աւստրօ-Հունգարիոյ միտումները: Անոնք Անգլիան եւ Ֆրանսան էին:

Այս էր կացութիւնը երբ պայթեցաւ Ֆրանսական Յեղափոխութիւնը 1789ին: Այս յեղափոխութենէն ետք Անգլիան եւ Ֆրանսան սկսան գործնականօրէն խանգարել Ռուսիոյ եւ Աւսրտիոյ ծրագիրները:

Անգլիա.-Տիրապետած էր Հնդկաստանին եւ չէր ուզեր Հնդկաստանի ճամբուն վրայ մեծ եւ հզօր պետութիւններու հաստատումը: Անգլիոյ համար նեղուցները նաեւ Ալեքսանդրէթի ու Պարսից Ծոցերը ունէին ռազմական նշանակութիւն:

Ֆրանսան.-Կ‏’ուզէր պահել իր դիրքերը եւ որպէս մեծ կայսրութիւն յաւակնոտութիւն ունէր Եգիպտոսի մէջ, որ մրցակից էր Անգլիոյ հետ: Ֆրանսան կը փորձէր Օսմանեան Կայսրութեան հպատակ ժողովուրդներու անկախութեան շարժումներուն նպաստել եւ նորաստեղծ պետութիւնները պահել իր ազդեցութեան տակ:

Արեւելեան հարցը ուրեմն Օսմանեան Կայսրութեան տկար իրավիճակի հետ (որ որակուած էր հիւանդ մարդ) անոր մասնատման եւ բաժանման դժուարութիւնն էր, մեծ պետութիւններու մրցակցութեան պատճառով: Մինչ Օսմանեան Կայսրութեան հպատակ ազգերը սկսած էին ապրիլ ազգային զարթօնք եւ կը ձգտէին ազատութեան (յոյներ, պուլկարներ, հայեր, արաբներ):

ՕՍՄԱՆԵԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹԵԱՆ ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒՄԻ ՓՈՐՁԵՐԸ

Անգլիան եւ Ֆրանսան չէին ուզեր Օսմանեան Կայսրութեան քայքայումը, որպէսզի չբաժնուի ան Ռուսիոյ եւ Աւստրօ-Հունգարիայի միջեւ: Այս պատճառով անոնք, յատկապէս Անգլիան, քաջալերեցին Օսմանեան Կայսրութեան բարեփոխման ծրագիրները:

Բարեփոխման նպատակով եղան հետեւեալ փորձերը.-

Սուլթան Մահմուտ Բ. (որուն մայրը Ֆրանսուհի էր) լուծեց Ենիչէրիներու բանակը եւ փորձեց ստեղծել կազմակերպուած բանակ:

Մահմուտ Բ.ի յաջորդը՝ Սուլթան Ապտուլ Մէճիտը, 1839ին հրապարակեց «Հաթթը ՇէրիՖ» անունով բարեկարգումներու ծրագիր մը, ըստ որուն Օսմանեան Կայսրութեան մէջ բոլոր քաղաքացիներու ապահովութիւնը երաշխաւորուած պէտք է ըլլար, առանց ցեղի եւ կրօնի խտրութեան:

1956ին Նորէն Անգլիոյ եւ Ֆրանսայի ճնշումներուն տակ հրապարակուեցաւ «Հաթթը- Հումայուն» անունով բարենորոգումներու ծրագիր մը, որուն լոյսին տակ քրիստոնեայ քաղաքացիները իրաւունք պիտի ունենային պետական պաշտօններ վարելու:

1876ին հրապարակուեցաւ նոր սահմանադրութիւն:

Այս բոլոր բարեկարգումի փորձերը մնացին միայն գիր եւ երբեք չգործադրուեցան:

1877-1878ին Պերլինի դաշնագրի նախօրէին ապացուցուած էր, որ Օսմանեան Բարեկարգումները ցնորք են:

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՆՈՐ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄՆԵՐ 

Ռուսիոյ երեւումը Անդրկովկասի մէջ

18րդ դարու սկիզբէն Ռուսիան սկսաւ երեւիլ Անդրկովկասի մէջ: Ռուսիա շարք մը պատրեզմներ վարեց Պարսկաստանի դէմ (1720-1827), որոնցմէ վերջինին կրցաւ առնել այսօրուան Վրաստանին, Ատրպէյճանին եւ Արեւելեան Հայաստանին տարածքները: Ռուսիան կապի մէջ մտաւ նաեւ Ղարաբաղի հայութեան հետ, ընդունեց Իսրայէլ Օրին:

1813ի Կիւլիստանի դաշնագրով, Պարսկաստանը Ռուսիոյ զիջեցաւ Վրաստանը եւ Ղարաբաղը:

1828ին Թիւրքմէնչայի դաշնագրով Պարսկաստան Ռուսիոյ զիջեցաւ Երեւանի եւ Նախիջեւանի նահանգները:

Այս իրադարձութիւններու լոյսին տակ հայութեան համար կերպար առաւ նոր իրավիճակ: Մէջտեղ եկաւ Արեւմտահայաստանը, որ կը մնար Օսմանեան Կայսրութեան գրաւման ներքեւ եւ Արեւելահայաստանը, որ կը մնար Ռուսական Կայսրութեան տիրապետութեան տակ: Բնականաբար Արեւելեան Հայաստանի հայութեան պայմանները շատ աւելի լաւ էին քան արեւմտահայութեան իրավիճակը:

ՌՈՒՍ ԹՐՔԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՆԵՐԸ    

            Ռուս-պարսկական պատերազմներուն յաջորդեցին ռուս-թրքական պատերազմները: Ռուսաստանի ծաւալման որպէս հետեւանք այս ժամանակահատուածին հիմնական երեք պատերազմներ տեղի ունեցան ռուսական կայսրութեան եւ Օսմանեան Կայսրութեան միջեւ.-

1828-1829, որուն որպէս հետեւեանք ռուսերը հասան Կարս, Արտահան, Պաթում:

1853-1856

1877-1878, որուն որպէս հետեւանք ազատագրուեցաւ Պուլկարիան եւ այս վերջին պատերազմը աւարտեցաւ Սան ՍթեՖանոյի, ապա Պերլինի դաշնագիրներու կնքումով, երբ Հայկական Հարցը առաջին անգամ հանգամանօրէն մուտք գործեց գերպետութիւններու քաղաքականութեան մէջ:

About admin

Check Also

Ցեղասպանութեան Տնտեսական Դրդապատճառները

            Թեւակոխած ենք ու անցած հայոց ցեղասպանութեան 100 ամեակը, հարկ է մեզի վերապահել զգացական երեւոյթները …

Leave a Reply